Padumabuddhe pana parinibbute tassa sāsane ca antarahite vassasatasahassāyukā manussā anukkamena parihāyamānā dasavassāyukā ahesuṃ.
After Paduma Buddha had passed into Parinibbāna and his Dispensation had disappeared, human beings, whose lifespan was one hundred thousand years, gradually declined to a lifespan of ten years.
Sau khi Đức Phật Paduma nhập Niết Bàn và giáo pháp của Ngài biến mất, con người có tuổi thọ một trăm ngàn năm dần dần suy giảm xuống còn mười năm.
Puna vaḍḍhitvā asaṅkhyeyyāyukā hutvā parihāyamānā navutivassasahassāyukā ahesuṃ.
Then, increasing again to an immeasurable lifespan, they later declined to a lifespan of ninety thousand years.
Rồi lại tăng lên thành tuổi thọ vô số, sau đó lại giảm xuống còn chín mươi ngàn năm.
Tadā dasabaladharo tevijjo catuvesārajjavisārado vimuttisārado nārado nāma narasattuttamo satthā loke udapādi.
At that time, a Teacher named Nārada, endowed with ten powers, possessed of the three knowledges, skilled in the four intrepidities, and perfected in liberation, the foremost among human beings and all beings, appeared in the world.
Khi ấy, một vị Đạo Sư tối thượng trong loài người, tên là Nārada, bậc sở hữu mười lực, Tam Minh, thông thạo bốn sự vô úy, và tinh thông giải thoát, đã xuất hiện trên thế gian.
So cattāri asaṅkhyeyyāni kappasatasahassañca pāramiyo pūretvā tusitabhavane nibbattitvā tato cavitvā dhaññavatī nāma nagare sakavīriyavijitavāsudevassa sudevassa nāma rañño kule aggamahesiyā nirūpamāya anomāya nāma deviyā kucchismiṃ paṭisandhiṃ aggahesi.
Having fulfilled the perfections for four asaṅkhyeyyas and one hundred thousand aeons, he was reborn in the Tusita realm, and from there he passed away and took conception in the womb of Queen Anomā, the chief consort of King Sudeva, also known as Vāsudeva, who had conquered by his own might, in the city named Dhaññavatī.
Sau khi hoàn thành các Pāramī trong bốn a-tăng-kỳ và một trăm ngàn đại kiếp, Ngài đã tái sinh vào cõi Tusita, rồi từ đó giáng trần, thụ thai trong bụng của Hoàng hậu Anomā, người không ai sánh bằng, vợ của vua Sudeva tên là Sakavīriyavijitavāsudeva, tại thành phố tên là Dhaññavatī.
So dasannaṃ māsānaṃ accayena dhanañjayuyyāne mātukucchito nikkhami.
After ten months, he emerged from his mother's womb in the Dhaññañjaya Garden.
Sau mười tháng, Ngài đã ra khỏi bụng mẹ tại vườn Dhananjaya.
Nāmaggahaṇadivase pana nāmakaraṇe kayiramāne sakalajambudīpe manussānaṃ upabhogakkhamāni anurūpāni ābharaṇāni ākāsato kapparukkhādīhi patiṃsu.
On the day of the naming ceremony, as the naming was being performed, suitable ornaments fit for human use rained down from the sky and from wish-fulfilling trees, etc., throughout the entire Jambudīpa.
Vào ngày đặt tên, khi lễ đặt tên được cử hành, các đồ trang sức phù hợp, thích hợp cho việc sử dụng của con người trên toàn cõi Jambudīpa, đã rơi xuống từ trên trời và từ các cây như Kalpavṛkṣa.
Tenassa narānaṃ arahāni ābharaṇāni adāsīti ‘‘nārado’’ti nāmaṃ akaṃsu.
Therefore, because he gave ornaments suitable for humans, they named him "Nārada."
Vì Ngài đã ban tặng những đồ trang sức xứng đáng cho loài người, nên Ngài được đặt tên là ‘‘Nārada’’.
So navavassasahassāni agāramajjhe vasi.
He dwelled in the household for nine thousand years.
Ngài đã sống trong cung điện chín ngàn năm.
Vijito vijitāvī vijitābhirāmoti tiṇṇaṃ utūnaṃ anucchavikā tayo pāsādā ahesuṃ.
There were three palaces suitable for the three seasons: Vijita, Vijitāvī, and Vijitābhirāma.
Có ba cung điện thích hợp cho ba mùa, tên là Vijito, Vijitāvī và Vijitābhirāmo.
Tassa nāradakumārassa kulasīlācārarūpasampannaṃ manonukūlaṃ vijitasenaṃ nāma ativiya dhaññaṃ khattiyakaññaṃ aggamahesiṃ akaṃsu.
For Prince Nārada, they made a highly auspicious Khattiya maiden named Vijitasenā, endowed with noble lineage, virtue, conduct, and beauty, and pleasing to his mind, his chief consort.
Công chúa Vijitasenā, người có dòng dõi, giới hạnh, phong thái và sắc đẹp hoàn hảo, rất giàu có và vừa ý với Hoàng tử Nārada, đã được phong làm Hoàng hậu.
Taṃ ādiṃ katvā vīsatisahassādhikaṃ itthīnaṃ satasahassaṃ ahosi.
Starting with her, there were one hundred thousand women, augmented by twenty thousand.
Bắt đầu từ bà, có một trăm ngàn hai mươi ngàn phụ nữ.
Tassā vijitasenāya deviyā sabbalokānandakare nanduttarakumāre nāma jāte so cattāri nimittāni disvā caturaṅginiyā mahatiyā senāya parivuto nānāvirāgatanuvaravasananivasano āmukkamuttāhāramaṇikuṇḍalo varakeyūramakuṭakaṭakadharo paramasurabhigandhakusumasamalaṅkato padasāva uyyānaṃ gantvā sabbābharaṇāni omuñcitvā bhaṇḍāgārikassa hatthe datvā sayameva vimalanīlakuvalayadalasadisenātinisitenāsinā paramaruciraratanavicittaṃ sakesamakuṭaṃ chinditvā gaganatale khipi.
When Prince Nanduttara, who delighted all the worlds, was born to Queen Vijitasenā, he saw the four omens and, surrounded by a great four-fold army, wearing various plain-colored fine garments, adorned with pearl necklaces, jewel earrings, and excellent armlets, crowns, and bracelets, decorated with supremely fragrant and beautiful flowers, he went to the garden on foot, removed all his ornaments, gave them to the treasurer, and then, with his own hand, with a very sharp sword resembling a pure blue water lily petal, he cut off his crown of hair, beautifully adorned with precious jewels, and tossed it into the sky.
Khi Hoàng tử Nanduttara, người làm cho tất cả thế gian hoan hỷ, được sinh ra từ Hoàng hậu Vijitasenā, Ngài đã thấy bốn điềm báo. Ngài đã đi bộ đến khu vườn, được bao quanh bởi một đạo quân lớn gồm bốn binh chủng, mặc những bộ y phục mỏng manh với nhiều màu sắc khác nhau, đeo vòng cổ ngọc trai, khuyên tai ngọc báu, vòng tay, vương miện và vòng cổ quý giá, được trang hoàng bằng những bông hoa thơm ngát tuyệt vời. Ngài đã cởi bỏ tất cả đồ trang sức và trao cho người quản kho. Tự mình, Ngài đã dùng thanh kiếm sắc bén như cánh hoa sen xanh biếc không tì vết để cắt búi tóc và vương miện nạm ngọc quý giá, rồi ném lên bầu trời.
Taṃ sakko devarājā suvaṇṇacaṅkoṭakena paṭiggahetvā tāvatiṃsabhavanaṃ netvā tiyojanubbedhaṃ sinerumuddhani sattaratanamayaṃ cetiyaṃ akāsi.
Sakka, the king of devas, received it in a golden casket, took it to the Tāvatiṃsa realm, and built a caitya made of seven jewels, three yojanas high, on the summit of Mount Sineru.
Đức Sakka, vua chư thiên, đã nhận lấy búi tóc ấy bằng một cái hộp vàng, mang về cõi Tāvatiṃsa, và xây dựng một bảo tháp bằng bảy loại ngọc báu, cao ba dojana, trên đỉnh núi Sineru.
Mahāpuriso pana devadattāni kāsāyāni vatthāni paridahitvā tattheva uyyāne pabbaji.
The Great Being, however, put on the saffron robes given by the devas and went forth as an ascetic right there in the garden.
Đức Đại Nhân đã mặc y cà sa do chư thiên ban tặng và xuất gia ngay tại khu vườn ấy.
Purisasatasahassā ca taṃ anupabbajiṃsu.
One hundred thousand men also followed him into asceticism.
Một trăm ngàn người đã xuất gia theo Ngài.
So sattāhaṃ tattheva padhānacariyaṃ caritvā visākhapuṇṇamāya vijitasenāya aggamahesiyā dinnaṃ pāyāsaṃ paribhuñjitvā tattheva uyyāne divāvihāraṃ katvā sudassanuyyānapālena dinnā aṭṭha tiṇamuṭṭhiyo gahetvā mahāsoṇabodhiṃ padakkhiṇaṃ katvā aṭṭhapaṇṇāsahatthavitthataṃ tiṇasantharaṃ santharitvā nisīditvā mārabalaṃ vidhamitvā tīsu yāmesu tisso vijjā uppādetvā sabbaññutaññāṇaṃ paṭivijjhitvā – ‘‘anekajātisaṃsāraṃ…pe… taṇhānaṃ khayamajjhagā’’ti udānaṃ udānetvā sattasattāhāni vītināmetvā brahmuno yācito paṭiññaṃ datvā dhanañjayuyyāne attanā saha pabbajitehi satasahassabhikkhūhi parivuto tattha dhammacakkaṃ pavattesi.
Having practiced severe asceticism there for seven days, he partook of the milk-rice offered by the chief consort Vijitasenā on the full moon day of Vesākha, spent the midday abiding in that very garden, took eight handfuls of grass offered by Sudassana, the garden-keeper, circumambulated the Mahāsoṇa Bodhi tree, spread a grass seat fifty-eight cubits wide, sat down, vanquished Māra’s army, attained the three knowledges in the three watches of the night, penetrated to omniscience, uttered the solemn utterance, “Through many a birth I wandered… until I found the cessation of craving,” spent seven times seven days, was entreated by Brahmā, gave his assent, and in the Dhaññañjaya Garden, surrounded by one hundred thousand bhikkhus who had gone forth with him, he set the Wheel of Dhamma in motion there.
Ngài đã tu khổ hạnh bảy ngày ngay tại đó, rồi thọ thực món sữa gạo do Hoàng hậu Vijitasenā dâng cúng vào ngày trăng tròn Vesākha. Sau khi nghỉ trưa tại khu vườn ấy, Ngài đã nhận tám bó cỏ do người giữ vườn Sudassana dâng, đi nhiễu quanh cây Bồ-đề Mahāsoṇa, trải một tấm thảm cỏ rộng năm mươi tám cubit, ngồi xuống, đánh bại quân Ma Vương, chứng đắc Tam Minh trong ba canh đêm, và thâm nhập vào Nhất Thiết Trí. Ngài đã thốt lên lời cảm hứng: ‘‘Anekajātisaṃsāraṃ…pe… taṇhānaṃ khayamajjhagā’’. Sau khi trải qua bảy tuần, Ngài đã chấp thuận lời thỉnh cầu của Phạm Thiên và thuyết giảng Pháp Luân tại vườn Dhananjaya, được bao quanh bởi một trăm ngàn Tỳ-khưu đã xuất gia cùng Ngài.
Tadā koṭisatasahassānaṃ dhammābhisamayo ahosi.
At that time, there was an initial comprehension of the Dhamma by one hundred thousand koṭis of beings.
Khi ấy, một trăm triệu chúng sinh đã chứng ngộ Pháp.
Tena vuttaṃ –
Therefore it is said:
Do đó đã được nói:
Tattha cakkavattissāti cakkavattirañño.
Here, cakkavattissa means of the Wheel-turning Monarch. Jeṭṭho means the eldest, the first-born. Dayitaoraso means a beloved and dear son, a son born of the heart; a son held and cherished with affection is called dayitaoraso. Āmukkamālābharaṇo means adorned with pearl necklaces, armlets, bracelets, crowns, and earrings. Uyyānaṃ means he went to the park named Dhaññañjaya Garden, outside the city.
Trong đó, cakkavattissā có nghĩa là của vị vua chuyển luân (cakkavatti).
Jeṭṭhoti pubbajo.
Eldest means first-born.
Jeṭṭho có nghĩa là người lớn tuổi nhất, người đi trước.
Dayitaorasoti dayito piyo oraso putto, dayito orasi gahetvā lālito putto dayitaoraso nāma.
Beloved breast-born son means a beloved, dear, breast-born son. A son who is beloved, held to the breast, and cherished is called a beloved breast-born son.
Dayitaoraso có nghĩa là người con trai được yêu quý, là con ruột, là người con trai được yêu quý, được ôm ấp và cưng chiều trong lòng, gọi là dayitaoraso.
Āmukkamālābharaṇoti āmukkamuttāhārakeyūrakaṭakamakuṭakuṇḍalamālo.
Adorned with garlands and ornaments means wearing a pearl necklace, armlets, bracelets, a diadem, and earrings.
Āmukkamālābharaṇo có nghĩa là người đeo chuỗi ngọc trai, vòng tay, vòng cổ, vương miện và khuyên tai.
Uyyānanti bahinagare dhanañjayuyyānaṃ nāmārāmaṃ agamāsi.
To the park means he went to the park named Dhanañjaya Park outside the city.
Uyyānaṃ có nghĩa là đã đi đến một khu vườn tên là Dhananjayuyyāna ở ngoại ô thành phố.
Tatthāsi rukkhoti tasmiṃ uyyāne eko kira rukkho rattasoṇo nāma ahosi.
Tatthāsi rukkho means: it is said that in that garden there was a tree named Rattasoṇa.
Tatthāsi rukkho có nghĩa là có một cây tên là Rattasoṇa trong khu vườn ấy.
So kira navutihatthubbedho samavaṭṭakkhandho sampannavividhaviṭapasākho nīlabahalavipulapalāso sandacchāyo devatādhivuṭṭhattā vigatavividhavihagagaṇasañcāro dharaṇītalatilakabhūto tarurajjaṃ viya kurumāno paramaramaṇīyadassano rattakusumasamalaṅkatasabbasākho devamanussanayanarasāyanabhūto ahosi.
It is said that it was ninety cubits high, with a perfectly round trunk, endowed with various boughs and branches, with dark blue, thick, and abundant foliage, providing dense shade. Because it was inhabited by a deity, it was free from the movement of various flocks of birds. It was like an ornament on the surface of the earth, acting as the king of trees, extremely delightful to see. All its branches were equally adorned with red flowers, and it was like an elixir for the eyes of devas and humans.
Người ta kể rằng cây ấy cao chín mươi cubit, thân cây tròn đều, cành lá sum suê đủ loại, lá xanh đậm và rậm rạp, bóng mát dày đặc, do chư thiên ngự trị nên không có chim chóc qua lại, là một điểm nhấn của mặt đất, như một vị vua của các loài cây, có vẻ đẹp vô cùng quyến rũ, tất cả các cành đều được tô điểm bằng hoa đỏ, là nguồn suối cam lồ cho mắt của chư thiên và loài người.
Yasavipuloti vipulayaso, sabbalokavikhyāto attano sampattiyā sabbattha pākaṭo vissutoti attho.
Of widespread fame means having extensive fame. The meaning is that he was renowned throughout the world, well-known and famous everywhere for his own fortune.
Yasavipulo có nghĩa là danh tiếng rộng lớn, nổi tiếng khắp thế gian, được biết đến rộng rãi khắp mọi nơi nhờ sự thịnh vượng của mình.
Keci ‘‘tatthāsi rukkho vipulo’’ti paṭhanti.
Some read, "There was a vast tree there."
Một số người đọc là ‘‘tatthāsi rukkho vipulo’’.
Brahāti mahanto, devānaṃ pāricchattakasadisoti attho.
Great means large. The meaning is that it was like the Pāricchattaka tree of the devas.
Brahā có nghĩa là vĩ đại, tức là giống như cây Pāricchattaka của chư thiên.
Tamajjhappatvāti taṃ soṇarukkhaṃ patvā adhipatvā upagammāti attho.
Having reached it means having reached, taken possession of, and approached that Soṇa tree.
Tamajjhappatvā có nghĩa là đã đến cây Soṇa đó, đã đến và ngự tại đó.
Heṭṭhatoti tassa rukkhassa heṭṭhā.
Beneath means beneath that tree.
Heṭṭhato có nghĩa là dưới gốc cây đó.
Ñāṇavaruppajjīti ñāṇavaraṃ udapādi.
The supreme knowledge arose means the supreme knowledge arose.
Ñāṇavaruppajjī có nghĩa là trí tuệ tối thượng đã phát sinh.
Anantanti appameyyaṃ appamāṇaṃ.
Boundless means immeasurable, without limit.
Anantaṃ có nghĩa là vô lượng, vô biên.
Vajirūpamanti vajirasadisaṃ tikhiṇaṃ, aniccānupassanādikassa vipassanāñāṇassetaṃ adhivacanaṃ.
Like a diamond means sharp, like a diamond; this is a designation for the insight-knowledge of contemplation on impermanence and so on.
Vajirūpamaṃ có nghĩa là giống như kim cương, sắc bén; đây là tên gọi khác của tuệ quán (vipassanāñāṇa) bắt đầu từ quán vô thường.
Tena vicini saṅkhāreti tena vipassanāñāṇena rūpādike saṅkhāre vicini.
With that, he investigated the formations means with that insight-knowledge, he investigated the formations such as form.
Tena vicini saṅkhāre có nghĩa là với tuệ quán ấy, Ngài đã quán xét các hành (saṅkhāra) như sắc (rūpa) và các pháp khác.
Ukkujjamavakujjakanti saṅkhārānaṃ udayañca vayañca vicinīti attho.
Turning them up and turning them down means he investigated the arising and passing away of the formations.
Ukkujjamavakujjakaṃ có nghĩa là Ngài đã quán xét sự sinh và diệt của các hành.
Tasmā paccayākāraṃ sammasitvā ānāpānacatutthajjhānato vuṭṭhāya pañcasu khandhesu abhinivisitvā udayabbayavasena samapaññāsa lakkhaṇāni disvā yāva gotrabhuñāṇaṃ vipassanaṃ vaḍḍhetvā ariyamaggānukkamena sakale buddhaguṇe paṭilabhīti attho.
Therefore, having contemplated the dependent origination, having arisen from the fourth jhāna of mindfulness of breathing, having focused on the five aggregates, having seen the fifty-three characteristics by way of arising and passing away, having developed insight up to the change-of-lineage knowledge, he attained all the qualities of a Buddha in sequence with the noble path. This is the meaning.
Do đó, sau khi quán xét lý duyên khởi, xuất khỏi Tứ thiền hơi thở (ānāpānacatutthajjhāna), nhập vào năm uẩn (khandha), thấy năm mươi tướng (lakkhaṇa) theo cách sinh diệt, phát triển tuệ quán (vipassanā) cho đến trí chuyển dòng (gotrabhuñāṇa), rồi tuần tự theo các đạo quả Thánh (ariyamagga), Ngài đã đạt được tất cả các Phật đức.
Tatthāti soṇarukkhe.
There means at the Soṇa tree.
Tattha có nghĩa là tại cây Soṇa.
Sabbakilesānīti sabbepi kilese, liṅgavipariyāsaṃ katvā vuttaṃ.
All defilements means all the defilements; it is stated with a change of grammatical gender.
Sabbakilesānī có nghĩa là tất cả các phiền não; được nói với sự thay đổi giống (liṅgavipariyāsaṃ).
Keci ‘‘tattha sabbakilesehī’’ti paṭhanti.
Some read, "there, by all defilements."
Một số người đọc là ‘‘tattha sabbakilesehī’’.
Asesanti niravasesaṃ.
Without remainder means completely.
Asesaṃ có nghĩa là không còn sót lại.
Abhivāhayīti maggodhinā ca kilesodhinā ca sabbe kilese abhivāhayi, vināsamupanesīti attho.
He drove away means by the boundary of the path and the boundary of the defilements, he drove away all defilements, bringing them to destruction. This is the meaning.
Abhivāhayī có nghĩa là đã tiêu diệt tất cả các phiền não bằng giới hạn của đạo (maggodhinā) và giới hạn của phiền não (kilesodhinā), tức là đã đưa chúng đến sự hủy diệt.
Bodhīti arahattamaggañāṇaṃ.
To enlightenment means to the knowledge of the path of arahantship.
Bodhi có nghĩa là trí tuệ đạo A-la-hán (arahattamaggañāṇa).
Buddhañāṇe ca cuddasāti buddhañāṇāni cuddasa.
And the fourteen Buddha-ñāṇas means the fourteen knowledges of a Buddha.
Buddhañāṇe ca cuddasā có nghĩa là mười bốn Phật trí.
Tāni katamānīti?
What are they?
Những trí tuệ đó là gì?
Maggaphalañāṇāni aṭṭha, cha asādhāraṇañāṇānīti evamimāni cuddasa buddhañāṇāni nāma, ca-saddo sampiṇḍanattho, tena aparānipi catasso paṭisambhidāñāṇāni catuvesārajjañāṇāni catuyoniparicchedakañāṇāni pañcagatiparicchedakañāṇāni dasabalañāṇāni sakale ca buddhaguṇe pāpuṇīti attho.
The eight knowledges of the paths and fruits, and the six unshared knowledges—thus, these fourteen are called the Buddha-ñāṇas. The particle ca has the meaning of inclusion. By it, the meaning is that he also attained the other qualities: the four analytical knowledges, the four knowledges of the grounds of self-confidence, the four knowledges that discern the wombs, the knowledges that discern the five destinations, the ten powers, and all the qualities of a Buddha.
Tám trí tuệ đạo quả (maggaphalañāṇa), sáu trí tuệ phi thường (asādhāraṇañāṇa) – đây là mười bốn Phật trí. Từ ca có nghĩa là tổng hợp, tức là Ngài cũng đã đạt được bốn tuệ phân tích (paṭisambhidāñāṇa), bốn vô sở úy (vesārajjañāṇa), bốn trí phân biệt thai tạng (catuyoniparicchedakañāṇa), năm trí phân biệt cảnh giới (pañcagatiparicchedakañāṇa), mười lực (dasabalañāṇa) và tất cả các Phật đức.
Evaṃ buddhattaṃ patvā brahmāyācanaṃ adhivāsetvā dhanañjayuyyāne attanā saha pabbajite satasahassabhikkhū sammukhe katvā dhammacakkaṃ pavattesi.
Thus, having attained Buddhahood and having accepted Brahmā's request, he set the Wheel of the Dhamma in motion in the Dhanañjaya Park, in the presence of the one hundred thousand bhikkhus who had gone forth with him.
Sau khi đạt được Phật quả như vậy, và chấp nhận lời thỉnh cầu của Phạm thiên, Ngài đã chuyển Pháp luân tại vườn Dhananjayuyyāna, với một trăm ngàn Tỳ-khưu đã xuất gia cùng với Ngài trước mặt.
Tadā koṭisatasahassassa paṭhamābhisamayo ahosi.
At that time, the first realization of the truth occurred for one hundred thousand crores of beings.
Lúc đó, một trăm ngàn vạn (koṭisatasahassa) chúng sinh đã chứng ngộ lần đầu tiên.
Tadā kira mahādoṇanagare doṇo nāma nāgarājā gaṅgātīre paṭivasati mahiddhiko mahānubhāvo mahājanena sakkato garukato mānito pūjito.
At that time, it is said, in the city of Mahādoṇa, a nāga king named Doṇa dwelt on the bank of the Ganges. He was of great psychic power and great majesty, respected, revered, honored, and worshipped by the great populace.
Người ta kể rằng lúc bấy giờ, tại thành phố Mahādoṇa, có một vị vua Nāga tên là Doṇa sống bên bờ sông Gaṅgā, có thần thông lớn, uy lực lớn, được mọi người tôn kính, trọng vọng, quý mến và cúng dường.
So yasmiṃ visaye janapadavāsino manussā tassa balikammaṃ na karonti, tesaṃ visayaṃ avassena vā ativassena vā sakkharavassena vā vināseti.
In whatever region the people dwelling in the country did not make offerings to him, he would destroy their region either by drought, by excessive rain, or by a rain of gravel.
Vị ấy sẽ hủy diệt vùng đất của những người dân không cúng dường mình, bằng cách không cho mưa, hoặc mưa quá nhiều, hoặc mưa đá.
Atha tīradassano nārado satthā doṇassa nāgarājassa vinayane bahūnaṃ pāṇīnaṃ upanissayaṃ disvā mahatā bhikkhusaṅghena parivārito tassa nāgarājassa nivāsaṭṭhānamagamāsi.
Then the Teacher Nārada, the seer of the shore, seeing the strong supporting condition for the taming of the nāga king Doṇa and for many beings, surrounded by a great Saṅgha of bhikkhus, went to the dwelling place of that nāga king.
Sau đó, Đức Bổn Sư Nārada, người đã thấy được bờ bến (Tīradassana), nhận thấy cơ duyên lớn cho nhiều chúng sinh được thuần hóa bởi vua Nāga Doṇa, đã cùng với một đại Tăng đoàn đến nơi ở của vị vua Nāga đó.
Tato taṃ manussā disvā evamāhaṃsu – ‘‘bhagavā, ettha ghoraviso uggatejo mahiddhiko mahānubhāvo nāgarājā paṭivasati, so taṃ mā viheṭhessati na gantabba’’nti.
Then the people, seeing him, said this: “Venerable Sir, a nāga king of dreadful venom, fierce energy, great psychic power, and great majesty dwells here. May he not harm you. You should not go.”
Khi thấy Ngài, mọi người nói: “Bạch Thế Tôn, tại đây có một vị vua Nāga có nọc độc khủng khiếp, uy lực mạnh mẽ, thần thông lớn, uy lực lớn đang cư ngụ. Ngài ấy sẽ không làm hại Ngài, Ngài không nên đi.”
Bhagavā pana tesaṃ vacanaṃ asuṇanto viya agamāsi.
The Blessed One, however, went on as if not hearing their words.
Tuy nhiên, Đức Thế Tôn vẫn đi như thể không nghe lời họ.
Gantvā ca tatthassa nāgarājassa sakkāratthāya kate paramasurabhigandhe pupphasanthare nisīdi.
And having gone there, he sat down on a spread of flowers of the most excellent fragrance, which had been prepared for the honor of that nāga king.
Đến đó, Ngài ngồi trên thảm hoa thơm ngát được trải ra để cúng dường vị vua Nāga ấy.
Mahājano kira ‘‘nāradassa ca munirājassa doṇassa ca nāgarājassa dvinnampi yuddhaṃ passissāmā’’ti sannipati.
It is said that the great populace assembled, thinking, “We shall witness the battle between both Nārada, the king of sages, and Doṇa, the king of nāgas.”
Đại chúng đã tụ họp lại, nói rằng: “Chúng ta sẽ xem cuộc chiến giữa Đức Munirāja Nārada và vua Nāga Doṇa.”
Atha ahināgo munināgaṃ tathā nisinnaṃ disvā makkhaṃ asahamāno sandissamānakāyo hutvā padhūpāyi.
Then the serpent-nāga, seeing the sage-nāga seated thus, unable to endure his anger, made his body manifest and emitted smoke.
Bấy giờ, vua Nāga Doṇa, thấy Đức Munināga ngồi như vậy, không chịu nổi sự khinh thường, đã hiện thân và phun khói.
Dasabalopi padhūpāyi.
The Possessor of the Ten Powers also emitted smoke.
Đức Thập Lực (Dasabala) cũng phun khói.
Puna nāgarājā pajjali.
Again, the nāga king emitted flames.
Vua Nāga lại bùng cháy.
Munirājāpi pajjali.
The king of sages also emitted flames.
Đức Munirāja cũng bùng cháy.
Atha so nāgarājā dasabalassa sarīrato nikkhantāhi dhūmajālāhi ativiya kilantasarīro dukkhaṃ asahamāno ‘‘visavegena naṃ māressāmī’’ti visaṃ vissajjesi.
Then that nāga king, his body greatly afflicted by the billows of smoke issuing from the body of the Possessor of the Ten Powers, unable to bear the suffering, released his venom, thinking, “I will kill him with the force of my venom.”
Sau đó, vị vua Nāga ấy, thân thể vô cùng mệt mỏi vì những luồng khói lửa thoát ra từ thân Đức Thập Lực, không chịu nổi sự đau khổ, nghĩ rằng: “Ta sẽ giết Ngài bằng sức mạnh của nọc độc,” và đã phun nọc độc.
Visassa vegena sakalopi jambudīpo vinasseyya.
By the force of that venom, the whole of Jambudīpa could have been destroyed.
Với sức mạnh của nọc độc đó, cả Jambudīpa có thể bị hủy diệt.
Taṃ pana visaṃ dasabalassa sarīre ekalomampi kampetuṃ nāsakkhi.
But that venom was not able to make even a single hair on the body of the Possessor of the Ten Powers tremble.
Nhưng nọc độc đó không thể làm rung động một sợi lông nào trên thân Đức Thập Lực.
Atha so nāgarājā – ‘‘kā nu kho samaṇassa pavattī’’ti olokento saradasamaye sūriyaṃ viya candaṃ viya ca paripuṇṇaṃ chabbaṇṇāhi buddharasmīhi virocamānaṃ vippasannavadanasobhaṃ bhagavantaṃ disvā – ‘‘aho!
Then that nāga king, looking to see, “What is the nature of this ascetic?” saw the Blessed One, who was like the sun and the moon in the autumn season, complete and shining with the six-colored Buddha-rays, possessing the beauty of an exceedingly serene face, and thought, “Oh!
Bấy giờ, vị vua Nāga ấy, khi nhìn xem: “Thái độ của vị Sa-môn này là gì?” và thấy Đức Thế Tôn rạng rỡ với sáu màu hào quang Phật, mặt mày tươi tắn và rạng rỡ như mặt trời hay mặt trăng vào mùa thu, đã nghĩ: “Ôi!
Mahiddhiko vatāyaṃ samaṇo, mayā pana attano balaṃ ajānantena aparaddha’’nti cintetvā tāṇaṃ gavesī bhagavantaṃyeva saraṇamupagañchi.
This ascetic is indeed of great psychic power. But I, not knowing his strength, have done wrong.” Seeking a refuge, he went for refuge to the Blessed One himself.
Vị Sa-môn này thật có thần thông lớn, còn ta thì đã phạm lỗi vì không biết sức mạnh của mình.” Và tìm kiếm nơi nương tựa, vị ấy đã quy y chính Đức Thế Tôn.
Atha nārado munirājā taṃ nāgarājaṃ vinetvā tattha sannipatitassa mahājanassa cittappasādanatthaṃ yamakapāṭihāriyaṃ akāsi.
Then Nārada, the king of sages, having tamed that nāga king, performed the twin miracle to inspire confidence in the great populace that had assembled there.
Sau đó, Đức Munirāja Nārada đã giáo hóa vị vua Nāga đó, và để làm cho tâm của đại chúng tụ họp tại đó được thanh tịnh, Ngài đã thực hiện song hành thần thông (yamakapāṭihāriyaṃ).
Tadā pāṇīnaṃ navutikoṭisahassāni arahatte patiṭṭhahiṃsu.
At that time, ninety thousand crores of beings were established in arahatship.
Lúc đó, chín mươi ngàn vạn (navutikoṭisahassāni) chúng sinh đã an trú vào A-la-hán quả.
So dutiyo abhisamayo ahosi.
That was the second realization of the truth.
Đó là sự chứng ngộ lần thứ hai.
Tena vuttaṃ –
Therefore, it was said:
Vì vậy, đã được nói:
Tattha pāṭiheraṃ tadākāsīti akāsi yamakapāṭihāriyanti attho.
Therein, at that time performed a miracle means he performed the twin miracle.
Trong đó, pāṭiheraṃ tadākāsī có nghĩa là đã thực hiện song hành thần thông (yamakapāṭihāriyaṃ).
Ayameva vā pāṭho.
Or this is the correct reading.
Hoặc đây là cách đọc đúng.
‘‘Tadā devamanussā vā’’tipi pāṭho.
There is also the reading “Then devas and humans…”
Cũng có cách đọc là ‘‘tadā devamanussā vā’’.
Tattha devamanussānanti sāmiatthe paccattaṃ.
Therein, for devas and humans is the nominative case in the sense of the genitive.
Trong đó, devamanussānaṃ là sở hữu cách (sāmiatthe) ở ngôi thứ nhất số nhiều (paccattaṃ).
Tasmā devānaṃ manussānañca navutikoṭisahassānīti attho.
Therefore, the meaning is ninety thousand crores of devas and humans.
Do đó, có nghĩa là chín mươi ngàn vạn chư thiên và loài người.
Tariṃsūti atikkamiṃsu.
Crossed over means they overcame.
Tariṃsū có nghĩa là đã vượt qua.
Yadā pana thullakoṭṭhitanagare bhaddasālo ca vijitamitto ca dve brāhmaṇasahāyakā amatarahadaṃ gavesamānā parisati nisinnaṃ ativisāradaṃ nāradasammāsambuddhaṃ addasaṃsu.
And when, in the city of Thullakoṭṭhita, two brahmin friends, Bhaddasāla and Vijitamitta, who were searching for the pool of the deathless, saw the Perfectly Enlightened One, Nārada, seated in the assembly, utterly confident.
Khi ấy, tại thành phố Thullakoṭṭhita, hai người bạn Bà-la-môn là Bhaddasāla và Vijitamitta, đang tìm kiếm suối cam lồ (amatarahadaṃ), đã thấy Đức Chánh Đẳng Giác Nārada đang ngồi trong hội chúng với vẻ tự tin tuyệt đối.
Te bhagavato kāye dvattiṃsamahāpurisalakkhaṇāni disvā – ‘‘ayaṃ loke vivaṭacchado sammāsambuddho’’ti niṭṭhaṃ gantvā bhagavati sañjātasaddhā saparivārā bhagavato santike pabbajiṃsu.
Seeing the thirty-two marks of a Great Man on the Blessed One’s body, they came to the conclusion, “This one is a Perfectly Enlightened One in the world, one who has rolled back the veil,” and having gained faith in the Blessed One, they, along with their retinues, went forth in the presence of the Blessed One.
Họ thấy ba mươi hai tướng đại nhân (dvattiṃsamahāpurisalakkhaṇāni) trên thân Đức Thế Tôn, và kết luận rằng: “Đây là Đức Chánh Đẳng Giác, người đã vén màn vô minh trong thế gian.” Với niềm tin phát sinh nơi Đức Thế Tôn, họ cùng với tùy tùng của mình đã xuất gia dưới sự hướng dẫn của Ngài.
Tesu pabbajitvā arahattaṃ pattesu bhagavā bhikkhūnaṃ koṭisatasahassamajjhe pātimokkhaṃ uddisi, so paṭhamo sannipāto ahosi.
When they had gone forth and attained arahatship, the Blessed One recited the Pātimokkha in the midst of one hundred thousand crores of bhikkhus. That was the first assembly.
Khi họ đã xuất gia và đạt được A-la-hán quả, Đức Thế Tôn đã thuyết giới bổn (pātimokkha) giữa một trăm ngàn vạn (koṭisatasahassa) Tỳ-khưu. Đó là cuộc tụ họp đầu tiên.
Tena vuttaṃ –
Therefore, it was said:
Vì vậy, đã được nói:
Yadā pana mahādoṇanāgarājassa vinayane pasanno verocano nāma nāgarājā gaṅgāya nadiyā tigāvutappamāṇaṃ sattaratanamayaṃ maṇḍapaṃ nimminitvā saparivāraṃ bhagavantaṃ tattha nisīdāpetvā saparivāro sajanapade attano dānaggadassanatthāya nimantetvā nāganāṭakāni ca tāḷāvacare vividhavesālaṅkāradhare sannipātetvā mahāsakkārena bhagavato saparivārassa mahādānaṃ adāsi.
Then, when the Nāga king named Verocana, delighted by the taming of the great Nāga king Doṇa, constructed a pavilion made of seven kinds of jewels, three gavutas in extent, on the Gaṅgā river, seated the Blessed One with his retinue there, invited the Blessed One and his retinue to his country to witness his supreme act of generosity, gathered Nāga dancers and musicians who wore various costumes and adornments, and offered a great gift to the Blessed One with his retinue with great respect.
Khi vua Nāga Verocana, hoan hỷ sau khi đã điều phục vua Nāga Mahādoṇa, đã tạo ra một giảng đường bằng bảy loại ngọc quý, rộng ba gāvuta, trên sông Gaṅgā. Ngài đã mời Đức Thế Tôn cùng với tùy tùng đến đó an tọa, và sau khi mời Đức Thế Tôn cùng tùy tùng và dân chúng trong xứ đến để chứng kiến sự bố thí vĩ đại của mình, Ngài đã tập hợp các vũ công Nāga và các nhạc công với nhiều trang phục và đồ trang sức khác nhau, rồi dâng cúng một đại thí cúng dường trọng thể cho Đức Thế Tôn cùng với tùy tùng.
Bhojanāvasāne bhagavā mahāgaṅgaṃ otārento viya anumodanamakāsi.
At the end of the meal, the Blessed One performed the anumodanā as if making the great Gaṅgā river flow downwards.
Sau khi dùng bữa, Đức Thế Tôn đã thuyết giảng bài kinh tùy hỷ như thể đang làm cho sông Gaṅgā chảy xuống.
Tadā bhattānumodane dhammaṃ sutvā pasannānaṃ ehibhikkhupabbajjāya pabbajitānaṃ asītibhikkhusatasahassānaṃ majjhe pātimokkhaṃ uddisi, so tatiyo sannipāto ahosi.
At that time, among the eighty hundred thousand bhikkhus who had become bhikkhus through ehi-bhikkhu ordination, having listened to the Dhamma at the meal's anumodanā and become clear-minded, the Pātimokkha was recited. That was the third assembly.
Vào lúc đó, Ngài đã thuyết giới Pātimokkha giữa tám mươi ngàn crore (tám trăm triệu) Tỳ-kheo đã xuất gia theo lời "Ehi Bhikkhu" (Hãy đến, Tỳ-kheo), những người đã hoan hỷ sau khi nghe Pháp trong bài kinh tùy hỷ sau bữa ăn. Đó là cuộc tụ họp thứ ba.
Tena vuttaṃ –
Thus it was said:
Vì vậy đã được nói:
Tadā amhākaṃ bodhisatto isipabbajjaṃ pabbajitvā himavantapasse assamaṃ māpetvā pañcasu abhiññāsu aṭṭhasu samāpattīsu ca ciṇṇavasī hutvā paṭivasati.
At that time, our Bodhisatta had taken up the ascetic's life, built a hermitage on the side of the Himavanta, and dwelt there, having cultivated mastery in the five abhiññās and eight samāpattis.
Vào thời điểm đó, Bồ-tát của chúng ta đã xuất gia làm đạo sĩ (isi-pabbajjā), xây dựng một am thất ở sườn núi Hy Mã Lạp Sơn, và sống ở đó sau khi đã thành thạo năm thần thông (abhiññā) và tám thiền định (samāpatti).
Atha tasmiṃ anukampāya nārado bhagavā asītiyā arahantakoṭīhi dasahi ca anāgāmiphalaṭṭhehi upāsakasahassehi parivuto taṃ assamapadaṃ agamāsi.
Then, out of compassion for him, the Blessed One Nārada, surrounded by eighty crores of Arahants, ten Anāgāmī-phala-achievers, and a thousand lay disciples, went to that hermitage.
Sau đó, Đức Thế Tôn Nārada, vì lòng từ bi đối với Ngài, đã đến am thất đó, được vây quanh bởi tám mươi ngàn crore (tám trăm triệu) vị A-la-hán, mười vị Anāgāmi và một ngàn cư sĩ (upāsaka).
Tāpaso bhagavantaṃ disvāva pamuditahadayo saparivārassa bhagavato nivāsatthāya assamaṃ māpetvā sakalarattiṃ satthuguṇaṃ kittetvā bhagavato dhammakathaṃ sutvā punadivase uttarakuruṃ gantvā tato āhāraṃ āharitvā saparivārassa buddhassa mahādānaṃ adāsi.
As soon as the ascetic saw the Blessed One, he became exceedingly joyful, built a hermitage for the Blessed One and his retinue to reside in, praised the Teacher's virtues throughout the entire night, listened to the Blessed One's Dhamma talk, and on the next day, went to Uttarakuru, brought food from there, and offered a great meal to the Buddha with his retinue.
Vị đạo sĩ, vừa thấy Đức Thế Tôn, đã hoan hỷ trong lòng, xây dựng một am thất để Đức Thế Tôn và tùy tùng cư ngụ, và suốt đêm ca ngợi phẩm hạnh của Đạo Sư. Sau khi nghe Pháp thoại của Đức Thế Tôn, vào ngày hôm sau, Ngài đã đi đến Uttarakuru, mang thức ăn từ đó về và dâng cúng đại thí cho Đức Phật cùng với tùy tùng.
Evaṃ sattāhaṃ mahādānaṃ datvā himavantato anagghaṃ lohitacandanaṃ āharitvā tena lohitacandanena bhagavantaṃ pūjesi.
Having thus offered a great meal for seven days, he brought invaluable red sandalwood from the Himavanta and worshipped the Blessed One with that red sandalwood.
Sau khi dâng cúng đại thí như vậy trong bảy ngày, Ngài đã mang gỗ đàn hương đỏ quý giá từ Hy Mã Lạp Sơn về và cúng dường Đức Thế Tôn bằng gỗ đàn hương đỏ đó.
Tadā naṃ dasabalo amaranaraparivuto dhammakathaṃ kathetvā – ‘‘anāgate gotamo nāma buddho bhavissatī’’ti byākāsi.
Then, the Ten-Powered One, surrounded by humans and devas, having delivered a Dhamma talk, prophesied: “In the future, a Buddha named Gotama will appear.”
Vào thời điểm đó, Đức Thập Lực (Dasabala), được chư thiên và loài người vây quanh, đã thuyết Pháp và tuyên bố rằng: “Trong tương lai, sẽ có một Đức Phật tên là Gotama.”
Tena vuttaṃ –
Thus it was said:
Vì vậy đã được nói:
Tattha tadāpāhanti tadāpi ahaṃ.
Here, tadāpāhaṃ means ‘even then I.’
Trong đó, tadāpāhaṃ nghĩa là "khi ấy Ta cũng".
Asamasamanti asamā nāma atītā buddhā, tehi asamehi samaṃ tulyaṃ asamasamaṃ.
Asamasamaṃ means ‘equal to the unequalled past Buddhas,’ or ‘peerless.’
Asamasamaṃ: "Asamā" là những Đức Phật quá khứ, không có ai sánh bằng; "samaṃ" là tương đương, ngang bằng với những vị không có ai sánh bằng đó, nên gọi là "asamasamaṃ".
Atha vā asamā visamā, samā avisamā sādhavo, tesu asamasamesu samo ‘‘asamasamasamo’’ti vattabbe ekassa samasaddassa lopaṃ katvā vuttanti veditabbaṃ, asamāvisamasamanti attho.
Alternatively, asamā means ‘unequal,’ ‘uneven’; samā means ‘equal,’ ‘even,’ ‘good.’ It should be understood that when it is said “asamasamasamo” (equal among the peerless equals), one ‘sama’ has been dropped; the meaning is ‘equal to the unequalled and uneven.’
Hoặc, "asamā" là không bình đẳng, bất bình đẳng; "samā" là bình đẳng, không bất bình đẳng, là những bậc thiện trí. Cần hiểu rằng, đáng lẽ phải nói "asamasamasamo" (ngang bằng với những bậc không bình đẳng và bình đẳng), nhưng một từ "sama" đã được lược bỏ, nên gọi là "asamasamasamaṃ". Nghĩa là "ngang bằng với những bậc không bình đẳng và bình đẳng".
Saparijjananti saupāsakajanaṃ.
Saparijjanaṃ means ‘together with the retinue of lay disciples.’
Saparijjanaṃ nghĩa là cùng với các cư sĩ (upāsaka).
‘‘Sopi maṃ tadā naramarūnaṃ, majjhe byākāsi cakkhumā’’tipi pāṭho, so uttānatthova.
There is also the reading, “Sopi maṃ tadā naramarūnaṃ, majjhe byākāsi cakkhumā” which has a clear meaning.
Cũng có bản đọc là: “Sopi maṃ tadā naramarūnaṃ, majjhe byākāsi cakkhumā” (Vị Nhãn Căn (Đức Phật) ấy khi ấy đã thọ ký cho Ta giữa chư thiên và loài người), bản này có nghĩa rõ ràng.
Bhiyyo hāsetva mānasanti uttarimpi hāsetvā tosetvā hadayaṃ.
Bhiyyo hāsetva mānasaṃ means ‘having delighted and gladdened the heart even further.’
Bhiyyo hāsetva mānasaṃ nghĩa là làm cho tâm trí càng thêm hoan hỷ, làm cho trái tim vui sướng.
Adhiṭṭhahiṃ vataṃ ugganti uggaṃ vataṃ adhiṭṭhāsiṃ.
Adhiṭṭhahiṃ vataṃ uggaṃ means ‘I resolved upon a severe vow.’
Adhiṭṭhahiṃ vataṃ uggaṃ nghĩa là Ta đã kiên quyết thực hành hạnh nguyện cao cả.
‘‘Uttariṃ vatamadhiṭṭhāsiṃ, dasapāramipūriyā’’tipi pāṭho.
There is also the reading, “Uttariṃ vatamadhiṭṭhāsiṃ, dasapāramipūriyā.”
Cũng có bản đọc là: “Uttariṃ vatamadhiṭṭhāsiṃ, dasapāramipūriyā” (Ta đã kiên quyết thực hành hạnh nguyện cao cả hơn nữa, để hoàn thành mười Pāramī).
Tassa pana bhagavato nāradassa dhaññavatī nāma nagaraṃ ahosi, sudevo nāma khattiyo pitā, anomā nāma mātā, bhaddasālo ca jitamitto ca dve aggasāvakā, vāseṭṭho nāma upaṭṭhāko, uttarā ca phaggunī ca dve aggasāvikā, mahāsoṇarukkho bodhi, sarīraṃ aṭṭhāsītihatthubbedhaṃ ahosi.
Moreover, the city of that Blessed One Nārada was named Dhaññavatī, his father was a Khattiya named Sudeva, his mother was named Anomā, Bhaddasāla and Jitamitta were the two chief disciples, his attendant was named Vāseṭṭha, Uttarā and Phaggunī were the two chief female disciples, his Bodhi tree was the great Sonaru tree, and his body was eighty-eight cubits in height.
Thành phố của Đức Thế Tôn Nārada là Dhaññavatī, vua cha là Sudeo, mẹ là Anomā. Hai vị đệ tử hàng đầu là Bhaddasāla và Jitamitta, thị giả là Vāseṭṭha, hai vị đệ tử nữ hàng đầu là Uttarā và Phaggunī. Cây Bồ-đề của Ngài là cây Mahāsoṇa. Thân Ngài cao tám mươi tám cubit.
Tassa sarīrappabhā niccaṃ yojanaṃ pharati, navutivassasahassāni āyu, tassa pana vijitasenā nāma aggamahesī, nanduttarakumāro nāmassa putto ahosi, vijito vijitāvī vijitābhirāmoti tayo pāsādā ahesuṃ.
His bodily radiance constantly spread for one yojana; his lifespan was ninety thousand years. Moreover, his chief consort was named Vijitasenā, his son was Prince Nanduttara, and there were three palaces named Vijita, Vijitāvī, and Vijitābhirāma.
Ánh hào quang từ thân Ngài luôn tỏa ra xa một yojana. Tuổi thọ của Ngài là chín mươi ngàn năm. Hoàng hậu của Ngài là Vijitasenā, con trai Ngài là Nanduttarakumāra. Có ba cung điện là Vijita, Vijitāvī và Vijitābhirāma.
So navavassasahassāni agāraṃ ajjhāvasi.
He dwelled in the household for nine thousand years.
Ngài đã sống trong gia đình chín ngàn năm.
So padasāva mahābhinikkhamanaṃ nikkhamīti.
He performed the great renunciation by walking on foot.
Ngài đã thực hiện cuộc xuất gia vĩ đại bằng chân.
Tena vuttaṃ –
Thus it was said:
Vì vậy đã được nói:
Tattha kañcanagghiyasaṅkāsoti vividharatanavicittakañcanamayagghikasadisarūpasobho.
Here, kañcanagghiyasaṅkāso means ‘possessing a beautiful form resembling a golden pinnacle adorned with various jewels.’
Trong đó, kañcanagghiyasaṅkāso nghĩa là vẻ đẹp hình thể giống như một trụ vàng được trang trí bằng nhiều loại ngọc quý.
Dasasahassī virocatīti tassa pabhāya dasasahassīpi lokadhātu virocati, virājatīti attho.
Dasasahassī virocatī means ‘the ten-thousand-fold world system shines by his radiance,’ or ‘is resplendent.’ This is the meaning.
Dasasahassī virocatī nghĩa là mười ngàn thế giới cũng tỏa sáng, rực rỡ bởi ánh hào quang của Ngài.
Tamevatthaṃ pakāsento bhagavā ‘‘tassa byāmappabhā kāyā, niddhāvati disodisa’’nti āha.
The Blessed One, clarifying this very point, said: “Tassa byāmappabhā kāyā, niddhāvati disodisaṃ.”
Đức Thế Tôn đã nói “tassa byāmappabhā kāyā, niddhāvati disodisa” để làm rõ ý nghĩa đó.
Tattha byāmappabhā kāyāti byāmappabhā viyāti byāmappabhā, amhākaṃ bhagavato byāmappabhā viyāti attho.
Here, byāmappabhā kāyā means ‘a radiance like a fathom’s length,’ meaning ‘like the fathom-length radiance of our Blessed One.’ This is the meaning.
Trong đó, byāmappabhā kāyā nghĩa là ánh hào quang một sải tay, tức là ánh hào quang một sải tay của Đức Thế Tôn chúng ta.
Na kecīti ettha na-kāro paṭisedhattho, tassa ujjālenti-saddena sambandho daṭṭhabbo.
In na keci, the particle na has a prohibitive meaning, and its connection should be seen with the word ujjālenti.
Trong Na kecī, từ na có nghĩa phủ định, cần được liên kết với từ ujjālenti.
Ukkāti daṇḍadīpikā.
Ukkā means ‘a torch on a stick.’
Ukkā là đuốc.
Ukkā vā padīpe vā kecipi janā na ujjālenti na pajjālenti.
No people lit any torches or lamps.
Không một người nào thắp sáng đuốc hay đèn.
Kasmāti ce?
Why?
Tại sao vậy?
Buddhasarīrappabhāya obhāsitattā.
Because it was illuminated by the radiance of the Buddha’s body.
Vì đã được ánh hào quang từ thân Đức Phật chiếu sáng.
Buddharaṃsīhīti buddharasmīhi.
Buddharaṃsīhi means ‘by the Buddha’s rays.’
Buddharaṃsīhi là bằng các tia sáng của Đức Phật.
Otthaṭāti adhigatā.
Otthaṭā means ‘covered,’ ‘enveloped.’
Otthaṭā nghĩa là bao phủ.
Uḷūhīti tārāhi, yathā tārāhi gaganatalaṃ vicittaṃ sobhati, tatheva tassa sāsanaṃ arahantehi vicittaṃ upasobhatīti attho.
Uḷūhī means with stars. Just as the sky is adorned and beautiful with stars, so too is his Dispensation adorned and beautiful with Arahants. This is the meaning.
Uḷūhī nghĩa là bởi các vì sao. Nghĩa là, như bầu trời được trang hoàng lộng lẫy bởi các vì sao, cũng vậy, Giáo Pháp của Ngài được trang hoàng lộng lẫy bởi các vị A-la-hán.
Saṃsārasotaṃ taraṇāyāti saṃsārasāgarassa taraṇatthaṃ.
For crossing the current of saṃsāra means for crossing the ocean of saṃsāra.
Saṃsārasotaṃ taraṇāyā nghĩa là để vượt qua đại dương luân hồi.
Sesake paṭipannaketi arahante ṭhapetvā kalyāṇaputhujjanehi saddhiṃ sese sekkhapuggaleti attho.
The remaining practitioners means, excluding Arahants, the remaining sekha individuals together with kalyāṇaputhujjanas.
Sesake paṭipannake nghĩa là những bậc Sekkha còn lại (bảy hạng thánh nhân), cùng với những phàm nhân thiện lành, trừ các vị A-la-hán.
Dhammasetunti maggasetuṃ, sesapuggale saṃsārato tāretuṃ dhammasetuṃ ṭhapetvā katasabbakicco hutvā parinibbāyīti attho.
Bridge of Dhamma means the bridge of the Path, having completed all tasks by establishing the bridge of Dhamma to ferry the remaining individuals across saṃsāra, he attained parinibbāna. This is the meaning.
Dhammasetuṃ nghĩa là cây cầu của Đạo (Magga). Nghĩa là, sau khi đã hoàn thành mọi nhiệm vụ, Ngài đã nhập Niết-bàn, để lại cây cầu Pháp (cây cầu của Đạo Thánh) để cứu độ những chúng sinh còn lại khỏi luân hồi.
Sesaṃ heṭṭhā vuttattā sabbattha uttānamevāti.
The rest is clear everywhere, as it has been stated below.
Phần còn lại đều rõ ràng vì đã được nói ở trên.
Nāradabuddhassa sāsanaṃ navutivassasahassāni pavattitvā antaradhāyi.
The Dispensation of Nārada Buddha lasted for ninety thousand years and then disappeared.
Giáo pháp của Đức Phật Nārada đã tồn tại chín mươi ngàn năm rồi biến mất.
So ca kappo vinassittha.
And that eon perished.
Và kiếp đó cũng đã hoại diệt.
Tato paraṃ kappānaṃ asaṅkhyeyyaṃ buddhā loke na uppajjiṃsu.
Thereafter, for countless eons, no Buddhas arose in the world.
Sau đó, trong một A-tăng-kỳ kiếp, không có vị Phật nào xuất hiện trên thế gian.
Buddhasuñño vigatabuddhāloko ahosi.
The world became empty of Buddhas, devoid of the light of the Buddhas.
Thế gian vắng bóng Phật, không có ánh sáng Phật pháp.
Tato kappesu ca asaṅkhyeyyesu vītivattesu ito kappasatasahassamatthake ekasmiṃ kappe eko vijitamāro ohitabhāro merusāro asaṃsāro sattasāro sabbalokuttaro padumuttaro nāma buddho loke udapādi.
Then, after countless eons had passed, one hundred thousand eons ago, in one eon, a Buddha named Padumuttara arose in the world—one who had conquered Māra, laid down his burden, firm as Mount Meru, free from saṃsāra, the essence of beings, supreme over all worlds.
Sau khi vô số kiếp trôi qua, vào một kiếp cách đây một trăm ngàn kiếp, một vị Phật tên là Padumuttara, đã chiến thắng ma quân, trút bỏ gánh nặng, có cốt tủy như núi Meru, không còn luân hồi, là tinh túy của chúng sinh, siêu việt tất cả thế gian, đã xuất hiện trên đời.
Sopi pāramiyo pūretvā tusitapure nibbattitvā tato cavitvā haṃsavatīnagare sabbajanānandakarassānandassa nāma rañño aggamahesiyā uditoditakule jātāya sujātāya deviyā kucchismiṃ paṭisandhiṃ aggahesi.
Having perfected the pāramīs, he was reborn in the Tusita heaven, and thence, passing away, he conceived in the womb of Queen Sujātā, who was born into a distinguished family, the chief consort of King Ānanda, who brought joy to all people, in the city of Haṃsavatī.
Vị Bồ-tát ấy cũng đã hoàn thành các Ba-la-mật, tái sinh vào cõi trời Tusita, rồi từ đó chuyển sinh, thọ thai trong bụng hoàng hậu Sujātā, người sinh ra trong một dòng dõi hiển hách, là chánh cung của vua Ananda, vị vua làm cho tất cả mọi người hoan hỷ, tại thành Haṃsavatī.
Sā devatāhi katārakkhā dasannaṃ māsānaṃ accayena haṃsavatuyyāne padumuttarakumāraṃ vijāyi.
Protected by devas, after ten months, she gave birth to Prince Padumuttara in the Haṃsavatī pleasure garden.
Hoàng hậu ấy, được chư thiên bảo hộ, sau mười tháng đã hạ sinh Thái tử Padumuttara tại vườn Haṃsavatī.
Paṭisandhiyañcassa jātiyañca heṭṭhā vuttappakārāni pāṭihāriyāni ahesuṃ.
At his conception and birth, miracles occurred as described below.
Khi Ngài thọ thai và đản sinh, đã có những phép lạ như đã được kể ở trên.
Tassa kira jātiyaṃ padumavassaṃ vassi.
It is said that at his birth, a rain of lotuses fell.
Trong ngày đản sinh của Ngài, trời đã mưa hoa sen.
Tenassa nāmaggahaṇadivase ñātakā ‘‘padumuttarakumāro’’tveva nāmaṃ akaṃsu.
Therefore, on the day of his naming ceremony, his relatives named him "Prince Padumuttara."
Vì vậy, vào ngày đặt tên, họ hàng đã đặt tên cho Ngài là “Thái tử Padumuttara”.
So dasavassasahassāni agāraṃ ajjhāvasi.
He dwelled in the household for ten thousand years.
Ngài đã sống đời cư sĩ trong mười ngàn năm.
Naravāhana-yasavāhana-vasavattināmakā tiṇṇaṃ utūnaṃ anucchavikā tayo cassa pāsādā ahesuṃ.
He had three palaces named Naravāhana, Yasavāhana, and Vasavattī, suitable for the three seasons.
Ngài có ba cung điện phù hợp với ba mùa, tên là Naravāhana, Yasavāhana và Vasavattī.
Vasudattādevippamukhānaṃ itthīnaṃ satasahassāni vīsatisahassāni ca paccupaṭṭhitāni ahesuṃ.
One hundred and twenty thousand women, led by Queen Vasudattā, attended upon him.
Một trăm hai mươi ngàn phụ nữ, đứng đầu là Hoàng hậu Vasudattā, đã hầu hạ Ngài.
So vasudattāya deviyā putte sabbaguṇānuttare uttarakumāre nāma uppanne cattāri nimittāni disvā – ‘‘mahābhinikkhamanaṃ nikkhamissāmī’’ti cintesi.
When a son named Uttarakumāra, supreme in all qualities, was born to Queen Vasudattā, he saw the four omens and thought, "I shall undertake the Great Renunciation."
Sau khi con trai Ngài, Thái tử Uttara, người có tất cả các phẩm chất siêu việt, được sinh ra bởi Hoàng hậu Vasudattā, Ngài đã nhìn thấy bốn điềm báo và suy nghĩ: “Ta sẽ xuất gia đại từ bỏ.”
Tassa cintitamatteva vasavattināmako pāsādo kumbhakāracakkaṃ viya ākāsaṃ abbhuggantvā devavimānamiva puṇṇacando viya ca gaganatalena gantvā bodhirukkhaṃ majjhekaronto sobhitabuddhavaṃsavaṇṇanāya āgatapāsādo viya bhūmiyaṃ otari.
As soon as he thought this, the palace named Vasavattī rose into the sky like a potter's wheel, went through the firmament like a divine mansion or a full moon, and descended to the earth, making the Bodhi-tree its center, like the palace mentioned in the commentary on Sobhita Buddha's Buddhavamsa.
Ngay khi Ngài suy nghĩ như vậy, cung điện tên là Vasavattī đã bay lên không trung như bánh xe của người thợ gốm, rồi di chuyển trên bầu trời như cung điện của chư thiên hay mặt trăng tròn, và hạ xuống mặt đất, lấy cây Bồ-đề làm trung tâm, như cung điện đã xuất hiện trong lời giải thích về Phật sử của Đức Phật Sobhita.
Mahāpuriso kira tato pāsādato otaritvā arahattaddhajabhūtāni kāsāyāni vatthāni devadattiyāni pārupitvā tattheva pabbaji.
It is said that the Great Being descended from that palace, put on the saffron robes, the banner of Arahantship, given by devas, and renounced the world right there.
Đại nhân từ cung điện đó bước xuống, khoác lên mình những y phục màu vàng nghệ do chư thiên ban tặng, vốn là biểu tượng của quả A-la-hán, và xuất gia ngay tại đó.
Pāsādo panāgantvā sakaṭṭhāneyeva aṭṭhāsi.
The palace, however, returned and remained in its original place.
Cung điện sau đó bay trở lại và đứng yên tại vị trí cũ.
Mahāsattena sahagatāya parisāya ṭhapetvā itthiyo sabbe pabbajiṃsu.
All the members of the assembly who accompanied the Great Being, except the women, renounced the world.
Tất cả những người đi cùng Đại Bồ-tát, trừ phụ nữ, đều xuất gia.
Mahāpuriso tehi saha sattāhaṃ padhānacariyaṃ caritvā visākhapuṇṇamāya ujjeninigame rucānandaseṭṭhidhītāya dinnaṃ madhupāyāsaṃ paribhuñjitvā sālavane divāvihāraṃ katvā sāyanhasamaye sumittājīvakena dinnā aṭṭha tiṇamuṭṭhiyo gahetvā salalabodhiṃ upagantvā taṃ padakkhiṇaṃ katvā aṭṭhattiṃsahatthavitthataṃ tiṇasantharaṃ santharitvā pallaṅkaṃ ābhujitvā caturaṅgavīriyaṃ adhiṭṭhāya samāraṃ mārabalaṃ vidhamitvā paṭhame yāme pubbenivāsaṃ anussaritvā dutiye yāme dibbacakkhuṃ visodhetvā tatiye yāme paccayākāraṃ sammasitvā ānāpānacatutthajjhānato vuṭṭhāya pañcasu khandhesu abhinivisitvā udayabbayavasena samapaññāsa lakkhaṇāni disvā yāva gotrabhuñāṇaṃ vipassanaṃ vaḍḍhetvā ariyamaggena sakalabuddhaguṇe paṭivijjhitvā sabbabuddhāciṇṇaṃ ‘‘anekajātisaṃsāraṃ…pe… taṇhānaṃ khayamajjhagā’’ti udānaṃ udānesi.
The Great Being, together with them, practiced strenuous exertion for seven days, then on the full moon day of Vesakha, he partook of the honey-rice milk offered by Rucānandaseṭṭhidhītā in Ujjeninigama, spent the day in a sāla grove, and in the evening, taking the eight handfuls of grass offered by Sumittājīvaka, he approached the sāla-Bodhi tree, circumambulated it, spread a grass mat thirty-eight cubits wide, sat cross-legged, resolved on fourfold energy, vanquished Māra and his forces, in the first watch recollected his past existences, in the second watch purified his divine eye, in the third watch contemplated dependent origination, rose from the fourth jhāna of mindfulness of breathing, fixed his mind on the five khandhas, observed fifty characteristics of arising and passing away, developed insight up to gotrabhuñāṇa, penetrated all Buddha qualities through the Noble Path, and uttered the udāna that is customary for all Buddhas: "Through many a birth I wandered... until I found the destruction of craving."
Đại nhân đã thực hành sự tinh tấn trong bảy ngày cùng với họ, rồi vào ngày trăng tròn tháng Visākha, Ngài thọ dụng món cơm sữa mật do con gái trưởng giả Rucānanda dâng cúng tại làng Ujjenī, sau đó Ngài nghỉ ngơi ban ngày tại rừng Sāla, và vào buổi tối, Ngài nhận tám bó cỏ từ đạo sĩ Sumitta, đến cây Bồ-đề Sāla, đi nhiễu quanh cây, trải một thảm cỏ rộng ba mươi tám khuỷu tay, ngồi kiết già, phát nguyện tinh tấn bốn chi, phá tan ma quân cùng với Ma vương, vào canh đầu Ngài nhớ lại các đời quá khứ, vào canh hai Ngài làm thanh tịnh thiên nhãn, vào canh ba Ngài quán xét Duyên khởi, rồi xuất khỏi Tứ thiền Ānāpāna, an trụ vào năm uẩn, quán xét năm mươi tướng theo cách sinh diệt, phát triển thiền quán cho đến Gotrabhū-ñāṇa, thâm nhập tất cả các phẩm chất của chư Phật bằng Thánh đạo, và thốt lên lời cảm hứng như chư Phật đã từng làm: “Anekajātisaṃsāraṃ… (vân vân) …taṇhānaṃ khayamajjhagā.”
Tadā kira dasasahassacakkavāḷabbhantaraṃ sakalampi alaṅkarontaṃ viya padumavassaṃ vassi.
At that time, a rain of lotuses fell as if adorning the entire ten thousand world-systems.
Lúc bấy giờ, trời đã mưa hoa sen khắp mười ngàn thế giới, như thể đang trang hoàng toàn bộ vũ trụ.
Tena vuttaṃ –
Therefore, it is said:
Vì vậy, đã có lời dạy rằng:
Tattha sāgarūpamoti sāgarasadisagambhīrabhāvo.
There, sāgarūpamo means profound like the ocean.
Ở đây, sāgarūpamo có nghĩa là có sự sâu thẳm như biển cả.
Maṇḍakappo vā so āsīti ettha yasmiṃ kappe dve sammāsambuddhā uppajjanti, ayaṃ maṇḍakappo nāma.
In the phrase Maṇḍakappo vā so āsi (That was a Maṇḍakappa), an eon in which two Sammāsambuddhas arise is called a Maṇḍakappa.
Trong câu Maṇḍakappo vā so āsī (Kiếp đó là Maṇḍakappa), kiếp mà hai vị Chánh Đẳng Giác xuất hiện được gọi là Maṇḍakappa.
Duvidho hi kappo suññakappo asuññakappo cāti.
Indeed, eons are of two kinds: suññakappa (empty eon) and asuññakappa (non-empty eon).
Thật vậy, kiếp có hai loại: kiếp trống rỗng (suññakappa) và kiếp không trống rỗng (asuññakappa).
Tattha suññakappe buddhapaccekabuddhacakkavattino na uppajjanti.
In an empty eon, Buddhas, Paccekabuddhas, and Cakkavattī monarchs do not arise.
Trong kiếp trống rỗng, chư Phật, chư Phật Độc Giác và các Chuyển Luân Vương không xuất hiện.
Tasmā guṇavantapuggalasuññattā ‘‘suññakappo’’ti vuccati.
Therefore, due to being empty of meritorious individuals, it is called ‘suññakappa’ (empty eon).
Vì vậy, do vắng bóng những người có phẩm hạnh, nó được gọi là “suññakappa” (kiếp trống rỗng).
Asuññakappo pañcavidho – sārakappo maṇḍakappo varakappo sāramaṇḍakappo bhaddakappoti.
An asuññakappa (non-empty eon) is of five kinds: Sārakappa, Maṇḍakappa, Varakappa, Sāramaṇḍakappa, and Bhaddakappa.
Kiếp không trống rỗng có năm loại: sārakappa, maṇḍakappa, varakappa, sāramaṇḍakappa và bhaddakappa.
Tattha guṇasārarahite kappe guṇasāruppādakassa guṇasārajananassa ekassa sammāsambuddhassa pātubhāvena ‘‘sārakappo’’ti vuccati.
There, an eon devoid of the essence of qualities, in which one Sammāsambuddha, who produces and generates the essence of qualities, appears, is called ‘Sārakappa’ (essence eon).
Trong đó, kiếp mà không có tinh túy phẩm hạnh, do sự xuất hiện của một vị Chánh Đẳng Giác duy nhất, người tạo ra tinh túy phẩm hạnh, sinh ra tinh túy phẩm hạnh, được gọi là “sārakappa” (kiếp tinh túy).
Yasmiṃ pana kappe dve lokanāyakā uppajjanti, so ‘‘maṇḍakappo’’ti vuccati.
However, an eon in which two world-leaders arise is called ‘Maṇḍakappa’ (ornament eon).
Còn kiếp mà hai vị lãnh đạo thế gian xuất hiện, được gọi là “maṇḍakappa” (kiếp Maṇḍa).
Yasmiṃ kappe tayo buddhā uppajjanti, tesu paṭhamo dutiyaṃ byākaroti, dutiyo tatiyanti, tattha manussā pamuditahadayā attanā patthitapaṇidhānavasena varayanti.
In an eon where three Buddhas arise, the first prophesies the second, and the second the third, and in that eon, people, with joyful hearts, make their aspirations based on their wishes.
Trong kiếp mà ba vị Phật xuất hiện, vị đầu tiên thọ ký cho vị thứ hai, vị thứ hai thọ ký cho vị thứ ba, trong kiếp đó, con người với tâm hoan hỷ, ước nguyện theo lời thọ ký của mình.
Tasmā ‘‘varakappo’’ti vuccati.
Therefore, it is called ‘Varakappa’ (excellent eon).
Vì vậy, nó được gọi là “varakappa” (kiếp tối thượng).
Yattha pana kappe cattāro buddhā uppajjanti, so purimakappato visiṭṭhatarattā sāratarattā ‘‘sāramaṇḍakappo’’ti vuccati.
However, an eon in which four Buddhas arise is called ‘Sāramaṇḍakappa’ (essence-ornament eon) because it is more excellent and more essential than the preceding eon.
Còn kiếp mà bốn vị Phật xuất hiện, do ưu việt hơn và tinh túy hơn các kiếp trước, được gọi là “sāramaṇḍakappa” (kiếp tinh túy Maṇḍa).
Yasmiṃ kappe pañca buddhā uppajjanti, so ‘‘bhaddakappo’’ti vuccati.
An eon in which five Buddhas arise is called ‘Bhaddakappa’ (auspicious eon).
Kiếp mà năm vị Phật xuất hiện, được gọi là “bhaddakappa” (kiếp hiền lành).
So pana atidullabho.
But that is extremely rare.
Kiếp đó rất hiếm có.
Tasmiṃ pana kappe yebhuyyena sattā kalyāṇasukhabahulā honti.
In that eon, beings are mostly abundant in wholesome happiness.
Trong kiếp đó, phần lớn chúng sinh có nhiều hạnh phúc tốt lành.
Yebhuyyena tihetukā kilesakkhayaṃ karonti, duhetukā sugatigāmino honti, ahetukā hetuṃ paṭilabhanti.
Mostly, those with three roots (tihetuka) achieve the destruction of defilements; those with two roots (duhetuka) go to a good destination; those without roots (ahetuka) attain roots.
Phần lớn những người có ba nhân tái sinh có thể diệt trừ phiền não, những người có hai nhân tái sinh đi đến thiện thú, những người không có nhân tái sinh có thể đạt được nhân.
Tasmā so kappo ‘‘bhaddakappo’’ti vuccati.
Therefore, that eon is called ‘Bhaddakappa’ (auspicious eon).
Vì vậy, kiếp đó được gọi là “bhaddakappa”.
Tena vuttaṃ – ‘‘asuññakappo pañcavidho’’tiādi.
Therefore, it is said: “An asuññakappa is of five kinds,” and so on.
Vì vậy, đã có lời dạy: “asuññakappo pañcavidho” (kiếp không trống rỗng có năm loại) và vân vân.
Vuttañhetaṃ porāṇehi –
This was also said by the ancients:
Các bậc cổ nhân đã nói rằng:
Yasmiṃ pana kappe padumuttaradasabalo uppajji, so sārakappopi samāno guṇasampattiyā maṇḍakappasadisattā ‘‘maṇḍakappo’’ti vutto.
However, the eon in which Padumuttara, the possessor of the ten powers, arose, although being a Sārakappa, was called ‘Maṇḍakappa’ due to its similarity to a Maṇḍakappa in terms of the abundance of qualities.
Kiếp mà Đức Phật Padumuttara, bậc Thập Lực, xuất hiện, mặc dù là sārakappa, nhưng do sự hoàn hảo về phẩm hạnh tương tự như maṇḍakappa, nên được gọi là “maṇḍakappa”.
Opammatthe vā-saddo daṭṭhabbo.
The word vā should be understood in the sense of comparison.
Từ vā nên được hiểu theo nghĩa so sánh.
Ussannakusalāti upacitapuññā.
Ussannakusalā means those who have accumulated merit.
Ussannakusalā có nghĩa là những người đã tích lũy công đức.
Janatāti janasamūho.
Janatā means a multitude of people.
Janatā có nghĩa là quần chúng nhân dân.
Padumuttaro pana parisuttaro bhagavā sattāhaṃ bodhipallaṅke vītināmetvā – ‘‘pathaviyaṃ pādaṃ nikkhipissāmī’’ti dakkhiṇaṃ pādaṃ abhinīhari.
As for Padumuttara, the Blessed One, supreme among men, having spent seven days on the throne of Awakening, extended his right foot with the thought, “I will place my foot upon the earth.”
Đức Thế Tôn Padumuttara, bậc tối thượng trong chúng sinh, sau khi trải qua bảy ngày trên Bồ-đề tòa, đã đặt chân phải xuống đất với ý nghĩ: “Ta sẽ đặt chân xuống đất.”
Atha pathaviṃ bhinditvā vimalakomalakesarakaṇṇikāni jalajāmalāvikalavipulapalāsāni thalajāni jalajāni uṭṭhahiṃsu.
Then, splitting the earth, land flowers and water flowers arose, having spotless, soft stamens and pericarp, and having immaculate, complete, and wide petals.
Ngay lập tức, mặt đất nứt ra, và những bông sen trên cạn và dưới nước đã mọc lên, với những nhụy hoa và đài hoa tinh khiết, mềm mại, không tì vết, không khiếm khuyết, và những cánh hoa rộng lớn.
Tesaṃ kira dhurapattāni navutihatthāni kesarāni tiṃsahatthāni kaṇṇikā dvādasahatthā ekekassa navaghaṭappamāṇā reṇavo ahesuṃ.
It is said that of these flowers, the foremost petals were ninety cubits, the stamens were thirty cubits, and the pericarp was twelve cubits; the pollen of each one was the measure of nine pots.
Người ta nói rằng những cánh hoa chính của chúng dài chín mươi khuỷu tay, nhụy hoa dài ba mươi khuỷu tay, và đài hoa dài mười hai khuỷu tay, mỗi bông có lượng phấn hoa tương đương chín chum.
Satthā pana ubbedhato aṭṭhapaṇṇāsahattho ahosi.
The Teacher, however, was fifty-eight cubits in height.
Đức Đạo Sư cao năm mươi tám khuỷu tay.
Tassa ubhinnaṃ bāhānamantaraṃ aṭṭhārasahatthaṃ nalāṭaṃ pañcahatthaṃ hatthapādā ekādasahatthā ahesuṃ.
The space between his two arms was eighteen cubits, his forehead was five cubits, and his hands and feet were eleven cubits.
Khoảng cách giữa hai cánh tay Ngài là mười tám khuỷu tay, trán Ngài rộng năm khuỷu tay, và tay chân Ngài dài mười một khuỷu tay.
Tassa ekādasahatthena pādena dvādasahatthāya kaṇṇikāya akkantamattāya navaghaṭappamāṇā reṇavo uṭṭhahitvā aṭṭhapaṇṇāsahatthaṃ sarīrappadesaṃ uggantvā manosilācuṇṇavicuṇṇitaṃ viya katvā paccottharanti.
As soon as his eleven-cubit foot stepped on the twelve-cubit pericarp, pollen measuring nine pots rose up, ascended to the fifty-eight-cubit body, and covered it as if it were finely ground red arsenic powder.
Khi Ngài đặt bàn chân dài mười một khuỷu tay lên đài hoa dài mười hai khuỷu tay, những hạt phấn hoa tương đương chín chum bay lên, bao phủ thân Ngài cao năm mươi tám khuỷu tay, như thể được nghiền nát thành bột son đỏ.
Tadupādāya satthā padumuttarotveva loke paññāyitthāti saṃyuttabhāṇakā vadanti.
On account of this, the Teacher became known in the world as Padumuttara. Thus say the reciters of the Saṃyutta Nikāya.
Do đó, Đức Đạo Sư được biết đến trên thế gian với tên Padumuttara, như các vị Saṃyuttabhāṇaka đã nói.
Atha sabbalokuttaro padumuttaro bhagavā brahmāyācanaṃ sampaṭicchitvā dhammadesanāya bhājanabhūte satte olokento mithilanagare devalaṃ sujātañcāti dve rājaputte upanissayasampanne disvā taṅkhaṇaññeva anilapathena gantvā mithiluyyāne otaritvā uyyānapālena dvepi rājakumāre pakkosāpesi.
Then the Blessed One Padumuttara, supreme over all worlds, having accepted Brahmā’s request and looking for beings who were vessels for the teaching of the Dhamma, saw in the city of Mithilā two princes, Devala and Sujāta, who were endowed with the supporting conditions. At that very moment, he traveled through the sky, descended in the park of Mithilā, and had the park keeper summon both princes.
Khi đó, Đức Thế Tôn Padumuttara, bậc siêu việt mọi thế gian, sau khi chấp nhận lời thỉnh cầu của Phạm thiên, đã quán sát những chúng sanh có khả năng đón nhận giáo pháp. Ngài thấy hai vương tử Devala và Sujāta ở thành Mithilā có đủ duyên lành, liền tức khắc bay trên không trung đến Mithilā và hạ xuống khu vườn. Ngài đã cho người giữ vườn mời hai vương tử đến.
Tepi ca ‘‘amhākaṃ pitucchāputto padumuttarakumāro pabbajitvā sammāsambodhiṃ pāpuṇitvā amhākaṃ nagaraṃ sampatto, handa naṃ mayaṃ dassanāya upasaṅkamissāmā’’ti saparivārā padumuttaraṃ bhagavantaṃ upasaṅkamitvā parivāretvā nisīdiṃsu.
They too, thinking, “Our paternal uncle’s son, Prince Padumuttara, has gone forth, attained perfect self-awakening, and has arrived in our city. Come, let us go to see him,” approached the Blessed One Padumuttara with their retinues, surrounded him, and sat down.
Hai vị vương tử đó cũng nghĩ: “Vương tử Padumuttara, con của cô chúng ta, đã xuất gia và chứng đắc Chánh Đẳng Giác, nay đã đến thành phố của chúng ta. Nào, chúng ta hãy đến yết kiến Ngài.” Thế là, cùng với tùy tùng, họ đến yết kiến Đức Thế Tôn Padumuttara, bao quanh Ngài và ngồi xuống.
Tadā dasabalo tehi parivuto tārāgaṇaparivuto puṇṇacando viya virocamāno tattha dhammacakkaṃ pavattesi, tadā koṭisatasahassānaṃ paṭhamo dhammābhisamayo ahosi.
Then the one with Ten Powers, surrounded by them, shining like the full moon surrounded by a host of stars, set in motion the Wheel of Dhamma there. At that time, the first realization of the Dhamma for one hundred thousand crores occurred.
Khi đó, Đức Thập Lực (Dasabala), được các vị đó bao quanh, rực rỡ như vầng trăng tròn được các vì sao bao quanh, đã chuyển vận bánh xe Pháp tại đó. Khi đó, sự chứng ngộ Pháp đầu tiên đã xảy ra cho một trăm ngàn ức chúng sanh.
Tena vuttaṃ –
Therefore it was said:
Do đó, có lời dạy rằng:
Yadā pana ānandamahārājā vīsatiyā purisasahassehi vīsatiyā amaccehi ca saddhiṃ padumuttarassa sammāsambuddhassa santike mithilanagare pāturahosi.
Then, at a time when the great king Ānanda, together with twenty thousand men and twenty ministers, appeared in the presence of the Perfectly Self-Awakened One, Padumuttara, in the city of Mithilā.
Khi vua Ānanda, cùng với hai mươi ngàn người và hai mươi vị đại thần, đã xuất hiện trước Đức Chánh Đẳng Giác Padumuttara tại thành Mithilā.
Padumuttaro ca bhagavā te sabbe ehibhikkhupabbajjāya pabbājetvā tehi parivuto gantvā pitusaṅgahaṃ kurumāno haṃsavatiyā rājadhāniyā vasati.
And the Blessed One Padumuttara, having given the going forth with the ehibhikkhupabbajjā to all of them, surrounded by them, went and, while showing kindness to his father, resided in the royal city of Haṃsavatī.
Đức Thế Tôn Padumuttara đã cho tất cả họ xuất gia theo phép “Ehi Bhikkhu” (Hãy đến, Tỳ-kheo), rồi được họ bao quanh, Ngài đã đi và cư ngụ tại kinh đô Haṃsavatī để làm lợi ích cho phụ vương.
Tattha so amhākaṃ bhagavā viya kapilapure gaganatale ratanacaṅkame caṅkamanto buddhavaṃsaṃ kathesi, tadā paññāsasatasahassānaṃ tatiyo dhammābhisamayo ahosi.
There, just as our Blessed One spoke the Buddhavaṃsa while walking on a jeweled walkway in the sky at Kapilapura, he too spoke the Buddhavaṃsa. At that time, the third realization of the Dhamma for fifty million occurred.
Ở đó, Đức Thế Tôn đó, giống như Đức Thế Tôn của chúng ta tại Kapilapura, đã đi kinh hành trên không trung và trên bảo kinh hành đạo (ratanacaṅkama) để thuyết giảng về Phật sử (Buddhavaṃsa). Khi đó, sự chứng ngộ Pháp thứ ba đã xảy ra cho năm mươi ngàn ức chúng sanh.
Tena vuttaṃ –
Therefore it was said:
Do đó, có lời dạy rằng:
Tattha ānandaṃ upasaṅkamīti pitaraṃ ānandarājānaṃ sandhāya vuttaṃ.
Therein, approached Ānanda is said with reference to his father, King Ānanda.
Ở đó, Ānandaṃ upasaṅkamī được nói để chỉ phụ vương, vua Ānanda.
Āhanīti abhihani.
He beat means he struck.
Āhanī có nghĩa là đã đánh trống.
Āhateti āhatāya.
Was beaten means when it was beaten.
Āhate có nghĩa là khi được đánh.
Amatabherimhīti amatabheriyā, liṅgavipallāso daṭṭhabbo.
When the drum of the Deathless means ‘by the drum of the Deathless’; a change of grammatical gender should be noted.
Amatabherimhī có nghĩa là bởi tiếng trống cam lồ, nên hiểu là có sự thay đổi giống (liṅgavipallāso).
‘‘Āsevite’’tipi pāṭho, tassa āsevitāyāti attho.
There is also the reading āsevite, which has the meaning ‘when it was frequented’.
Cũng có bản đọc là “Āsevite”, nghĩa là đã được thực hành.
Vassante dhammavuṭṭhiyāti dhammavassaṃ vassanteti attho.
While the rain of Dhamma was falling means ‘when he was causing the great rain of Dhamma to fall’.
Vassante dhammavuṭṭhiyā có nghĩa là khi mưa Pháp đổ xuống.
Idāni abhisamayakaraṇūpāyaṃ dassento –
Now, showing the means for bringing about the realization:
Bây giờ, để chỉ ra phương pháp chứng ngộ, Ngài đã nói:
Tattha ovādakoti saraṇasīladhutaṅgasamādānaguṇānisaṃsavaṇṇanāya ovadatīti ovādako.
Therein, ovādako (admonisher) means one who admonishes by extolling the virtues of undertaking refuge, sīla, and dhutaṅga practices.
Ở đó, ovādako có nghĩa là bậc giáo huấn vì Ngài giáo huấn bằng cách ca ngợi những lợi ích của việc nương tựa Tam Bảo, giữ giới và thực hành các pháp đầu đà.
Viññāpakoti catusaccaṃ viññāpetīti viññāpako, bodhako.
Viññāpako (enlightener) means one who makes known the Four Noble Truths; one who awakens.
Viññāpako có nghĩa là bậc giác ngộ vì Ngài làm cho người ta giác ngộ Tứ Diệu Đế, tức là bậc làm cho hiểu biết.
Tārakoti caturoghatārako.
Tārako (savior) means one who saves from the four floods (ogha).
Tārako có nghĩa là bậc cứu độ khỏi bốn dòng lũ (ogha).
Tadā amhākaṃ bodhisatto anekadhanakoṭiko jaṭilo nāma mahāraṭṭhiko hutvā buddhappamukhassa saṅghassa sacīvaraṃ varadānamadāsi.
At that time, our Bodhisatta, being a great householder named Jaṭila with countless crores of wealth, offered a supreme gift of robes together with food to the Saṅgha headed by the Buddha.
Khi ấy, Bồ Tát của chúng ta, một vị đại phú gia tên là Jaṭila, đã cúng dường vật phẩm cao quý kèm y phục cho Tăng đoàn do Đức Phật đứng đầu.
Sopi taṃ bhattānumodanāvasāne ‘‘anāgate kappasatasahassamatthake gotamo nāma buddho bhavissatī’’ti byākāsi.
That Buddha then declared to him at the end of the meal-anumodanā, "In the future, at the head of one hundred thousand aeons, there will be a Buddha named Gotama."
Sau khi tùy hỷ bữa ăn đó, Ngài đã thọ ký rằng: “Trong một trăm ngàn đại kiếp tương lai, sẽ có một Đức Phật tên là Gotama.”
Tena vuttaṃ –
Therefore, it was said:
Do đó đã nói:
Tattha sambuddhappamukhaṃ saṅghanti buddhappamukhassa saṅghassa, sāmiatthe upayogavacanaṃ.
Therein, sambuddhappamukhaṃ saṅghaṃ is the accusative case used in the sense of the genitive case for "to the Saṅgha headed by the Buddha."
Trong đó, sambuddhappamukhaṃ saṅgha có nghĩa là Tăng đoàn do Đức Phật đứng đầu, đây là cách dùng ngữ pháp trong ý nghĩa sở hữu.
Sabhattaṃ dussamadāsahanti sacīvaraṃ bhattaṃ adāsiṃ ahanti attho.
Sabhattaṃ dussamadāsahaṃ means "I gave robes together with food."
Sabhattaṃ dussamadāsaha có nghĩa là tôi đã cúng dường thực phẩm kèm y phục.
Uggadaḷahanti atidaḷhaṃ.
Uggadaḷhaṃ means "exceedingly firm."
Uggadaḷaha có nghĩa là rất kiên cố.
Dhitinti vīriyaṃ akāsinti attho.
Dhitiṃ means "I made effort."
Dhiti có nghĩa là tôi đã tinh tấn.
Tattha byāhatāti vihatamānadappā.
Therein, byāhatā means "whose pride and arrogance were destroyed."
Trong đó, byāhatā có nghĩa là đã bị đánh bại kiêu mạn và tự mãn.
Titthiyāti ettha titthaṃ veditabbaṃ, titthakaro veditabbo, titthiyā veditabbā.
Regarding titthiyā, the "tittha" (ford/doctrine), the "titthakara" (founder of a doctrine), and the "titthiya" (follower of a doctrine) should be understood.
Titthiyā: ở đây cần biết về "tittha" (bến bờ), "titthakara" (người tạo ra bến bờ), và "titthiyā" (những người thuộc bến bờ).
Tattha sassatādidiṭṭhivasena taranti etthāti titthaṃ, laddhi.
Therein, "tittha" (doctrine) is that by which one crosses over, by way of eternalist and other views; it is a belief.
Trong đó, titthaṃ là bến bờ, là học thuyết, nơi người ta vượt qua khổ đau bằng các tà kiến như thường kiến.
Tassā laddhiyā uppādako titthakaro, titthe bhavā titthiyāti.
The originator of that belief is a titthakaro (founder of a doctrine); those who exist in a tittha are titthiyā (sectarians).
Titthakaro là người khởi xướng học thuyết đó, còn titthiyā là những người thuộc về học thuyết đó.
Padumuttarassa kira bhagavato kāle titthiyā nāhesuṃ.
It is said that there were no sectarians in the time of the Blessed One Padumuttara.
Nghe nói, vào thời Đức Thế Tôn Padumuttara, không có các ngoại đạo.
Ye pana santi, tepi īdisā ahesunti dassanatthaṃ ‘‘byāhatā titthiyā’’tiādi vuttanti veditabbaṃ.
But to show that even if there were any, they were like this, the phrase "byāhatā titthiyā" and so on was stated.
Nhưng để chỉ ra rằng những ngoại đạo nào có mặt, họ cũng đã như vậy, nên đã nói “byāhatā titthiyā” (ngoại đạo bị đánh bại) v.v...
Vimanāti virūpamānasā.
Vimanā means "with distorted minds."
Vimanā có nghĩa là tâm trí bị biến dạng.
Dummanāti tasseva vevacanaṃ.
Dummanā is a synonym for that very word.
Dummanā là từ đồng nghĩa của từ đó.
Na tesaṃ keci paricarantīti tesaṃ aññatitthiyānaṃ kecipi purisā parikammaṃ na karonti, na bhikkhaṃ denti, na sakkaronti, na garuṃ karonti, na mānenti, na pūjenti, na āsanā vuṭṭhahanti, na añjalikammaṃ karontīti attho.
Na tesaṃ keci paricarantīti means that no men perform services for those sectarians of other beliefs, they do not give alms, do not respect, do not revere, do not honor, do not venerate, do not rise from their seats, and do not perform the añjali gesture.
Na tesaṃ keci paricarantī có nghĩa là không có bất kỳ người nào phục vụ các ngoại đạo khác ấy, tức là họ không cúng dường thực phẩm, không tôn kính, không trọng vọng, không kính trọng, không cúng dường, không đứng dậy khỏi chỗ ngồi, không chắp tay lễ lạy.
Raṭṭhatoti sakalaraṭṭhatopi.
Raṭṭhato means from the entire country.
Raṭṭhato có nghĩa là từ khắp cả quốc độ.
Nicchubhantīti nīharanti, ussādenti tesaṃ nivāsaṃ na dentīti attho.
Nicchubhantīti means they expel them, they drive them out; the meaning is that they do not give them a place to live.
Nicchubhantī có nghĩa là trục xuất, xua đuổi, tức là không cho họ nơi cư trú.
Teti titthiyā.
Te means the sectarians.
Te có nghĩa là các ngoại đạo.
Upagañchuṃ buddhasantiketi evaṃ tehi raṭṭhavāsīhi manussehi ussādiyamānā sabbepi aññatitthiyā samāgantvā padumuttaradasabalameva saraṇamagamaṃsu.
Upagañchuṃ buddhasantiketi means that, being thus driven out by the people of the country, all the sectarians of other beliefs came together and went for refuge to the Ten-Powered One, Padumuttara.
"Upagañchuṃ buddhasantike" (đến gần Đức Phật): Như vậy, tất cả các ngoại đạo, bị những người dân cư trong xứ ấy xua đuổi, đã đến quy y Đức Padumuttara Dasabala.
‘‘Tvaṃ amhākaṃ satthā nātho gati parāyanaṃ saraṇa’’nti evaṃ vatvā saraṇamagamaṃsūti attho.
The meaning is that they went for refuge, saying, “You are our teacher, our protector, our destination, our final resort, our refuge.”
Ý nói là, họ đã quy y, nói rằng: "Ngài là bậc Đạo Sư, là Đấng Bảo Hộ, là nơi nương tựa, là chỗ quay về, là nơi ẩn náu của chúng con."
Anukampatīti anukampako.
He has compassion, thus he is anukampako (compassionate).
Anukampati (thường xuyên thương xót, che chở), do đó gọi là anukampako (bậc có lòng thương xót).
Karuṇāya caratīti kāruṇiko.
He acts with compassion, thus he is kāruṇiko (merciful).
Karuṇāya carati (hành xử với lòng bi mẫn), do đó gọi là kāruṇiko (bậc có lòng bi mẫn).
Sampatteti samāgate saraṇamupagate titthiye.
Sampatteti means the sectarians who had arrived, who had come for refuge.
Sampatte (đến gần): chỉ những ngoại đạo đã đến và quy y.
Pañcasīle patiṭṭhahīti pañcasu sīlesu patiṭṭhāpesīti attho.
Pañcasīle patiṭṭhahīti means he established them in the five precepts.
Pañcasīle patiṭṭhahī (đã an trú vào năm giới): có nghĩa là đã an trú họ vào năm giới.
Nirākulanti anākulaṃ, aññehi laddhikehi asammissanti attho.
Nirākulanti means undisturbed, unmixed with those of other beliefs.
Nirākulaṃ (không xáo trộn): có nghĩa là không rối loạn, không bị pha trộn với các tín đồ ngoại đạo khác.
Suññakanti suññaṃ rittaṃ tehi titthiyehi.
Suññakanti means empty, void of those sectarians.
Suññakaṃ (trống rỗng): trống rỗng, không có những ngoại đạo ấy.
Tanti taṃ bhagavato sāsananti vacanaseso daṭṭhabbo.
Tanti means that Dispensation of the Blessed One; this remainder of the sentence should be understood.
Taṃ (ấy): phần còn lại của câu cần hiểu là "giáo pháp của Đức Thế Tôn ấy".
Vicittanti vicittavicittaṃ.
Vicittanti means exceedingly wonderful.
Vicittaṃ (đa dạng): muôn màu muôn vẻ.
Vasībhūtehīti vasībhāvappattehi.
Vasībhūtehīti means by those who had attained mastery.
Vasībhūtehi (những bậc đã thành tựu viên mãn): những bậc đã đạt đến trạng thái thuần thục.
Tassa pana padumuttarassa bhagavato haṃsavatī nāma nagaraṃ ahosi.
Now, the city of that Blessed One, Padumuttara, was named Haṃsavatī.
Thành phố của Đức Thế Tôn Padumuttara là Haṃsavatī.
Pitā panassa ānando nāma khattiyo, mātā sujātā nāma devī, devalo ca sujāto ca dve aggasāvakā, sumano nāmupaṭṭhāko, amitā ca asamā ca dve aggasāvikā, salalarukkho bodhi, sarīraṃ aṭṭhapaṇṇāsahatthubbedhaṃ ahosi, sarīrappabhā cassa samantā dvādasa yojanāni gaṇhi, vassasatasahassaṃ āyu ahosi, vasudattā nāma aggamahesī, uttaro nāma putto ahosi.
His father was the khattiya named Ānanda, his mother was Queen Sujātā, the two chief disciples were Devala and Sujāta, the attendant was named Sumana, the two chief female disciples were Amitā and Asamā, the Bodhi tree was a Salala tree, his body was fifty-eight cubits in height, the radiance of his body spread for twelve yojanas all around, his lifespan was one hundred thousand years, his chief consort was named Vasudattā, and his son was named Uttara.
Phụ vương của Ngài là vị Sát-đế-lợi tên Ānanda, mẫu hậu là hoàng hậu Sujātā. Hai vị Thượng Thủ Thanh Văn là Devala và Sujāta. Vị thị giả là Sumana. Hai vị Thượng Thủ Thanh Văn Ni là Amitā và Asamā. Cây Bồ-đề của Ngài là cây Salala. Thân Ngài cao năm mươi tám cubit. Hào quang từ thân Ngài chiếu sáng mười hai dojana xung quanh. Tuổi thọ của Ngài là một trăm ngàn năm. Hoàng hậu chính của Ngài là Vasudattā, và con trai của Ngài là Uttara.
Padumuttaro pana bhagavā paramābhirāme nandārāme kira parinibbuto.
The Blessed One, Padumuttara, it is said, attained parinibbāna in the exceedingly delightful Nandārāma.
Đức Thế Tôn Padumuttara đã nhập Niết-bàn tại Nandārāma, một nơi vô cùng đẹp đẽ.
Dhātuyo panassa na vikiriṃsu.
His relics, however, were not scattered.
Xá-lợi của Ngài không phân tán.
Sakalajambudīpavāsino manussā samāgamma dvādasayojanubbedhaṃ sattaratanamayaṃ cetiyamakaṃsu.
The people from all over Jambudīpa gathered and built a cetiya of the seven kinds of gems, twelve yojanas in height.
Tất cả nhân loại sống trên khắp Jambudīpa đã tập hợp lại và xây dựng một bảo tháp bằng bảy loại ngọc báu cao mười hai dojana.
Tena vuttaṃ –
Therefore it was said:
Vì thế đã nói:
Tattha nagasiluccayāti nagasaṅkhātā siluccayā.
Therein, nagasiluccayā means rocky mountains called naga.
Trong đó, nagasiluccayā (những ngọn núi đá) là những ngọn núi đá được gọi là naga.
Āvaraṇanti paṭicchādanaṃ tirokaraṇaṃ.
Āvaraṇanti means covering, concealing.
Āvaraṇaṃ (sự che chắn) là sự che đậy, sự che khuất.
Dvādasayojaneti samantato dvādasayojane ṭhāne bhagavato sarīrappabhā pharitvā rattindivaṃ tiṭṭhatīti attho.
Dvādasayojaneti means that the radiance of the Blessed One's body, having spread, remains day and night in a place of twelve yojanas all around.
Dvādasayojane (mười hai dojana): có nghĩa là hào quang từ thân Đức Thế Tôn chiếu sáng khắp nơi trong phạm vi mười hai dojana xung quanh, cả ngày lẫn đêm.
Sesagāthāsu sabbattha pākaṭamevāti.
In the remaining verses, everything is clear.
Các câu kệ còn lại đều đã rõ nghĩa.
Padumuttare pana sammāsambuddhe parinibbute sāsanepissa antarahite sattatikappasahassāni buddhā nuppajjiṃsu, buddhasuññāni ahesuṃ.
After the Sammāsambuddha Padumuttara had attained parinibbāna and his Dispensation had disappeared, for seventy thousand kappas no Buddhas arose; they were void of Buddhas.
Sau khi Đức Chánh Đẳng Giác Padumuttara nhập Niết-bàn và giáo pháp của Ngài cũng biến mất, đã có bảy mươi ngàn đại kiếp không có Đức Phật xuất hiện; những kiếp ấy là những kiếp không có Phật.
Ito paṭṭhāya tiṃsakappasahassānaṃ matthake ekasmiṃ kappe sumedho sujāto cāti dve sammāsambuddhā nibbattiṃsu.
Starting from this kappa, thirty thousand kappas ago, in one kappa, two Sammāsambuddhas arose: Sumedha and Sujāta.
Từ đây trở đi, vào cuối ba mươi ngàn đại kiếp, trong một đại kiếp, hai vị Chánh Đẳng Giác là Sumedha và Sujāta đã xuất hiện.
Tattha adhigatamedho sumedho nāma bodhisatto pāramiyo pūretvā tusitapure nibbattitvā tato cavitvā sudassananagare sudattassa nāma rañño aggamahesiyā sudattāya nāma deviyā kucchismiṃ paṭisandhiṃ gahetvā dasannaṃ māsānaṃ accayena sudassanuyyāne taruṇadivasakaro viya saliladharavivaragato mātukucchito nikkhami.
Among them, the bodhisatta named Sumedha, who had acquired wisdom, fulfilled the pāramīs and was reborn in the Tusita realm. Passing away from there, he took conception in the womb of Queen Sudattā, the chief consort of King Sudatta in the city of Sudassana. After ten months, he emerged from his mother's womb in the Sudassana Park like the morning sun appearing through an opening in the rain clouds.
Trong số đó, Đức Bồ-tát tên Sumedha, bậc đã thành tựu trí tuệ, sau khi hoàn thành các ba-la-mật, đã tái sinh vào cõi trời Tusita. Từ đó, Ngài chuyển sinh và thọ thai trong bụng của hoàng hậu Sudattā, vị hoàng hậu chính của vua Sudatta tại thành phố Sudassana. Sau mười tháng, Ngài xuất ra khỏi bụng mẹ tại vườn Sudassana, giống như mặt trời non vừa ló dạng từ khe mây.
So navavassasahassāni agāraṃ ajjhāvasi.
He lived in the household for nine thousand years.
Ngài đã sống trong cung điện chín ngàn năm.
Tassa kira sucandana-kañcana-sirivaḍḍhananāmakā tayo pāsādā ahesuṃ.
It is said that he had three palaces named Sucandana, Kañcana, and Sirivaḍḍhana.
Nghe nói, Ngài có ba cung điện tên là Sucandana, Kañcana và Sirivaḍḍhana.
Sumanamahādevippamukhāni aṭṭhacattālīsaitthisahassāni paccupaṭṭhitāni ahesuṃ.
Forty-eight thousand women, with Queen Sumanāmahādevī as their chief, attended upon him.
Bốn mươi tám ngàn cung nữ, đứng đầu là Đại hoàng hậu Sumanā, đã hầu hạ Ngài.
So cattāri nimittāni disvā sumanadeviyā punabbasumitte nāma putte jāte hatthiyānena mahābhinikkhamanaṃ nikkhamitvā pabbaji.
Having seen the four signs, and after a son named Punabbasumitta was born to Queen Sumanā, he went forth in the great renunciation on an elephant vehicle and became an ascetic.
Ngài đã thấy bốn điềm báo, và khi hoàng hậu Sumanā sinh con trai tên Punabbasumitta, Ngài đã thực hiện cuộc Đại Xuất Gia bằng xe voi và xuất gia.
Manussānañca koṭisatamanupabbaji.
One hundred koṭis of men went forth following his example.
Một trăm triệu người đã theo Ngài xuất gia.
So tehi parivuto aḍḍhamāsaṃ padhānacariyaṃ caritvā visākhapuṇṇamāya nakulanigame nakulaseṭṭhidhītāya dinnaṃ madhupāyāsaṃ paribhuñjitvā sālavane divāvihāraṃ vītināmetvā sirivaḍḍhājīvakena dinnā aṭṭha tiṇamuṭṭhiyo gahetvā nīpabodhimūle vīsatihatthavitthataṃ tiṇasantharaṃ santharitvā samāraṃ mārabalaṃ vidhamitvā abhisambodhiṃ pāpuṇitvā ‘‘anekajātisaṃsāraṃ…pe… taṇhānaṃ khayamajjhagā’’ti udānaṃ udānetvā sattasattāhaṃ bodhisamīpeyeva vītināmetvā aṭṭhame sattāhe brahmuno dhammadesanāyācanaṃ sampaṭicchitvā bhabbapuggale olokento attano kaniṭṭhabhātikaṃ saraṇakumārañca sabbakāmikumārañca attanā saddhiṃ pabbajitānaṃ bhikkhūnañca koṭisataṃ catusaccadhammapaṭivedhasamatthe disvā ākāsena gantvā sudassananagarasamīpe sudassanuyyāne otaritvā uyyānapālena attano bhātike pakkosāpetvā tesaṃ parivārānaṃ majjhe dhammacakkaṃ pavattesi.
Surrounded by them, he practiced striving for half a month. On the full moon day of Visākha, in the market town of Nakula, he partook of the milk-rice with honey offered by the daughter of the guild-master Nakula. He spent the day in a sāla grove, and after receiving eight handfuls of grass from the Ājīvaka Sirivaḍḍha, he spread a grass mat twenty cubits wide at the foot of the Nīpa Bodhi tree. Vanquishing Māra's forces along with Māra, he attained supreme enlightenment. He uttered the inspired utterance, "Through the round of many births I have wandered... I have reached the destruction of craving." He then spent seven weeks near the Bodhi tree. In the eighth week, he accepted Brahmā's request to teach the Dhamma. Looking for beings who could be taught, he saw his younger brothers, Prince Saraṇa and Prince Sabbakāmi, and the one hundred koṭis of bhikkhus who had gone forth with him, as capable of penetrating the Dhamma of the Four Truths. Traveling through the air, he descended in the Sudassana Park near the city of Sudassana. He had the park keeper summon his brothers and, in the midst of their retinue, he set in motion the Wheel of Dhamma.
Ngài, được họ vây quanh, đã thực hành khổ hạnh trong nửa tháng, sau đó vào ngày trăng tròn Vesākha, Ngài đã thọ dụng món cơm sữa mật ong do con gái của trưởng giả Nakula tại làng Nakula dâng cúng. Sau khi trải qua thời gian nghỉ trưa trong rừng sāla, Ngài đã nhận tám bó cỏ từ đạo sĩ Sirivaḍḍha, trải thảm cỏ rộng hai mươi cubit dưới gốc cây Bồ-đề Nīpa, đánh bại quân ma vương cùng với Māra, và đạt đến Chánh Đẳng Giác. Ngài đã thốt lên lời udāna: "Anekajātisaṃsāraṃ... (Ta đã lang thang qua vô số kiếp sinh tử)... Ta đã đạt đến sự diệt tận của tham ái." Sau đó, Ngài đã trải qua bảy tuần lễ (sattasattāha) ngay gần cây Bồ-đề. Vào tuần thứ tám, Ngài đã chấp nhận lời thỉnh cầu thuyết pháp của Phạm Thiên. Khi quán sát những chúng sinh có khả năng giác ngộ, Ngài đã thấy người em trai của mình là hoàng tử Saraṇa, hoàng tử Sabbakāmika, và một trăm triệu tỳ-khưu đã xuất gia cùng với Ngài, đều có khả năng thấu hiểu Tứ Diệu Đế. Ngài đã bay trên không trung đến gần thành phố Sudassana, hạ xuống vườn Sudassana, sai người giữ vườn gọi các em trai của mình, và giữa đoàn tùy tùng ấy, Ngài đã chuyển Bánh Xe Pháp (Dhammacakka).
Tadā koṭisatasahassānaṃ dhammābhisamayo ahosi, ayaṃ paṭhamo abhisamayo.
At that time, there was a realization of the Dhamma for one hundred thousand koṭis of beings; this was the first realization.
Khi ấy, một trăm triệu vạn chúng sinh đã chứng ngộ Pháp. Đây là lần chứng ngộ Pháp đầu tiên.
Tena vuttaṃ –
Therefore it was said:
Vì thế đã nói:
Tattha uggatejoti uggatatejo.
Therein, of blazing majesty means of exalted majesty.
Trong đó, uggatejo (uy lực chói sáng) có nghĩa là uy lực đã đạt đến sự cao cả.
Pasannanettoti suṭṭhu pasannanayano, dhovitvā majjitvā ṭhapitamaṇiguḷikā viya pasannāni nettāni honti.
With serene eyes means having exceedingly serene eyes; his eyes were as serene as a jewel-ball that has been washed, polished, and set aside.
Pasannanetto (mắt trong sáng) có nghĩa là đôi mắt vô cùng trong sáng. Đôi mắt trong sáng như những viên ngọc đã được rửa sạch và đánh bóng.
Tasmā so ‘‘pasannanetto’’ti vutto.
Therefore, he was called “with serene eyes.”
Vì vậy, Ngài được gọi là "pasannanetto".
Mudusiniddhanīlavimalasukhumapakhumācitasuppasannanayanoti attho.
The meaning is: having exceedingly serene eyes adorned with soft, smooth, dark blue, immaculate, and fine eyelashes.
Ý nói là đôi mắt trong sáng, được điểm xuyết bằng những hàng mi mềm mại, mịn màng, xanh biếc, không tì vết và tinh tế.
‘‘Suppasannapañcanayano’’tipi vattuṃ vaṭṭati.
It is also fitting to say, “having the five exceedingly serene eyes.”
Cũng có thể nói là "suppasannapañcanayano" (có năm đôi mắt trong sáng).
Sumukhoti paripuṇṇasaradasamayacandasadisavadano.
A beautiful face means having a face like the full moon of the autumn season.
Sumukho (mặt tươi tắn) có nghĩa là khuôn mặt giống như mặt trăng tròn vào mùa thu.
Brahāti aṭṭhāsītihatthappamāṇasarīrattā brahā mahanto, aññehi asādhāraṇasarīrappamāṇoti attho.
Great means that due to his body being eighty-eight cubits in height, he was great, immense; the meaning is that the measure of his body was extraordinary compared to others.
Brahā (to lớn) có nghĩa là vĩ đại, to lớn, vì thân Ngài có chiều cao tám mươi tám cubit. Ý nói là thân Ngài có kích thước phi thường, không giống ai khác.
Ujūti brahmujugatto ujumeva uggatasarīro devanagare samussitasuvaṇṇatoraṇasadisavarasarīroti attho.
Upright means having a body as straight as Brahmā's, a body that rose straight up; the meaning is that he had a noble body like a golden archway erected in the city of the devas.
Ujū (thẳng thắn) có nghĩa là thân Ngài thẳng tắp như Phạm Thiên, thân hình vươn cao thẳng đứng, như một cổng chào bằng vàng được dựng lên trong thành phố của chư thiên.
Patāpavāti vijjotamānasarīro.
Majestic means having a radiant body.
Patāpavā (uy nghi) có nghĩa là thân Ngài rực rỡ, chói sáng.
Hitesīti hitagavesī.
A well-wisher means a seeker of welfare.
Hitesī (vì lợi ích) có nghĩa là tìm kiếm lợi ích.
Abhisamayā tīṇīti abhisamayā tayo, liṅgavipallāso katoti.
Three realizations means the realizations were three; a change of gender has been made.
Abhisamayā tīṇī (ba lần chứng ngộ Pháp): có nghĩa là ba lần chứng ngộ Pháp, đây là sự đảo ngược giống (từ trung tính sang nam tính).
Yadā pana bhagavā kumbhakaṇṇasadisānubhāvaṃ kumbhakaṇṇaṃ nāma manussabhakkhaṃ yakkhaṃ mahāaṭavimukhe sandissamānaghorasarīraṃ vattaniaṭavisañcāraṃ pacchinditvā pavattamānaṃ paccūsasamaye mahākaruṇāsamāpattiṃ samāpajjitvā tato vuṭṭhāya lokaṃ olokento disvā ekakova asahāyo tassa yakkhassa bhavanaṃ gantvā anto pavisitvā paññatte sirisayane nisīdi.
On another occasion, when the Blessed One saw the man-eating yakkha named Kumbhakaṇṇa, who had power like Kumbhakaṇṇa and who, with a terrifying body made manifest at the entrance of the great forest, was cutting off travel through the Vattani forest, he, at dawn, entered the attainment of great compassion. Having emerged from it and looking upon the world, he saw him. All alone, without a companion, he went to that yakkha's abode, entered inside, and sat down on the glorious couch that was prepared.
Khi Đức Thế Tôn, vào lúc rạng đông, sau khi cắt đứt sự đi lại trong rừng Vattani (nơi có dạ xoa tên Kumbhakaṇṇa, kẻ ăn thịt người, với thần thông tương tự Kumbhakaṇṇa, thân hình ghê rợn hiện ra ở cửa rừng lớn), đã nhập Đại Bi định, rồi xuất định, nhìn thấy thế gian, Ngài một mình không có bạn đồng hành, đi đến cung điện của dạ xoa đó, đi vào bên trong và ngồi trên chiếc giường quý đã được trải sẵn.
Atha kho so yakkho makkhaṃ asahamāno daṇḍāhato ghoraviso āsiviso viya saṃkuddho dasabalaṃ bhiṃsāpetukāmo attano attabhāvaṃ ghorataraṃ katvā pabbatasadisaṃ sīsaṃ katvā sūriyamaṇḍalasadisāni akkhīni nimminitvā naṅgalasīsasadisātidīghavipulatikhiṇadāṭhāyo katvā olambanīlavipulavisamodaro tālakkhandhasadisabāhucipiṭakavirūpavaṅkanāso pabbatabilasadisavipularattamukho thūlapiṅgalakharapharusakeso atibhayānakadassano hutvā āgantvā sumedhassa bhagavato purato ṭhatvā padhūpāyanto pajjalanto pāsāṇapabbataggijāla-salila-kaddama-chārikāyudhaṅgāra-vālukappakārā navavidhā vassavuṭṭhiyo vassetvāpi bhagavato lomaggamattampi cāletuṃ asakkonto ‘‘bhagavantaṃ pañhaṃ pucchitvā māressāmī’’ti āḷavako viya pañhaṃ pucchi.
Then that yakkha, unable to endure his anger, like a cobra with fierce venom struck with a stick, became enraged. Desiring to frighten the one with Ten Powers, he made his own body even more terrifying. He made his head like a mountain, created eyes like the sun's disc, and made extremely long, broad, and sharp tusks like the head of a plow. He had a dangling, dark, broad, and uneven belly; arms like palm tree trunks; a flat, ugly, and crooked nose; a broad, red mouth like a mountain cave; and thick, tawny, harsh, and rough hair. Becoming extremely terrifying to behold, he came and stood before the Blessed One Sumedha. Emitting smoke and blazing with flames, he rained down the nine kinds of rain—showers of rocks, mountains, fiery flames, water, mud, ash, weapons, embers, and sand—but was unable to stir even the tip of a hair on the Blessed One. Unable to do so, thinking, "I will kill the Blessed One by asking a question," he asked a question, just like the yakkha Āḷavaka.
Bấy giờ, dạ xoa đó, không thể chịu đựng được sự phẫn nộ, như một con rắn hổ mang độc dữ bị đánh bằng gậy, nổi giận dữ dội, muốn làm cho Đức Thập Lực sợ hãi, nó biến hóa thân mình trở nên ghê rợn hơn, làm đầu như núi, tạo ra đôi mắt như vầng mặt trời, làm những chiếc nanh dài, rộng, bén nhọn như lưỡi cày, bụng to lớn, xanh đen, thõng xuống bất thường, cánh tay như thân cây thốt nốt, mũi tẹt, biến dạng và cong queo, miệng rộng lớn màu đỏ như hang núi, tóc dày, màu vàng nâu, cứng và thô ráp, trở thành một hình dáng cực kỳ đáng sợ, rồi đến đứng trước Đức Thế Tôn Sumedha, phun khói và bốc cháy, trút xuống chín loại mưa như đá, núi lửa, nước, bùn, tro, vũ khí, than hồng, cát, nhưng không thể làm lay động dù chỉ một sợi lông của Đức Thế Tôn, liền hỏi một câu hỏi, như dạ xoa Āḷavaka, với ý định “ta sẽ hỏi Đức Thế Tôn một câu hỏi và giết Ngài”.
Ayaṃ bhagavā pañhābyākaraṇena taṃ yakkhaṃ vinayamupanesi.
This Blessed One brought that yakkha to discipline by answering the question.
Đức Thế Tôn này đã đưa dạ xoa đó vào kỷ luật bằng cách trả lời câu hỏi.
Tato dutiyadivase kirassa raṭṭhavāsino manussā sakaṭabharitena bhattena saha rājakumāraṃ āharitvā yakkhassa adaṃsu.
Then, on the second day, it is said that the people of the country brought a prince along with cartloads of rice and gave them to the yakkha.
Sau đó, vào ngày thứ hai, những người dân sống trong vương quốc đã mang hoàng tử cùng với cơm đầy xe bò đến và dâng cho dạ xoa.
Atha yakkho rājakumāraṃ buddhassa adāsi.
Then the yakkha gave the prince to the Buddha.
Bấy giờ, dạ xoa đã dâng hoàng tử cho Đức Phật.
Aṭavidvāre ṭhitamanussā bhagavantaṃ upasaṅkamiṃsu.
The people standing at the entrance to the forest approached the Blessed One.
Những người đang đứng ở cửa rừng đã đến gần Đức Thế Tôn.
Tadā tasmiṃ samāgame dasabalo yakkhassa manonukūlaṃ dhammaṃ desento.
At that time, in that assembly, the one with Ten Powers taught the Dhamma that was agreeable to the yakkha's mind.
Khi đó, trong cuộc hội họp ấy, Đức Thập Lực đã thuyết pháp phù hợp với tâm ý của dạ xoa.
Navutikoṭisahassānaṃ pāṇīnaṃ dhammacakkhuṃ uppādesi, so dutiyo dhammābhisamayo ahosi.
He caused the Dhamma-eye to arise for ninety thousand koṭis of beings; that was the second realization of the Dhamma.
Ngài đã khai mở Pháp Nhãn cho chín mươi ngàn chúng sinh, đó là sự chứng ngộ Pháp thứ hai.
Tena vuttaṃ –
Therefore, it was said:
Do đó đã được nói:
Sumedhassāpi bhagavato tayo sāvakasannipātā ahesuṃ.
For the Blessed One Sumedha, there were also three assemblies of disciples.
Đức Thế Tôn Sumedha cũng có ba cuộc hội họp của các đệ tử.
Paṭhamasannipāte sudassananagare koṭisatakhīṇāsavā ahesuṃ.
In the first assembly, in the city of Sudassana, there were one hundred koṭis of khīṇāsavas.
Trong cuộc hội họp đầu tiên, tại thành Sudassana, đã có một trăm triệu vị A-la-hán đã diệt tận các lậu hoặc.
Puna devakūṭe pabbate kathinatthate dutiye navutikoṭiyo.
Again, on the second occasion, at the spreading of the kathina on Devakūṭa mountain, there were ninety koṭis.
Lại nữa, trong cuộc hội họp thứ hai, khi y Kathina được trải trên núi Devakūṭa, đã có chín mươi triệu vị.
Puna tatiye bhagavati cārikaṃ caramāne asītikoṭiyo ahesuṃ.
Again, on the third occasion, as the Blessed One was journeying on tour, there were eighty koṭis.
Lại nữa, trong cuộc hội họp thứ ba, khi Đức Thế Tôn đang du hành, đã có tám mươi triệu vị.
Tena vuttaṃ –
Therefore, it was said:
Do đó đã được nói:
Tadā amhākaṃ bodhisatto uttaro nāma sabbajanuttaro māṇavo hutvā nidahitvā ṭhapitaṃyeva asītikoṭidhanaṃ vissajjetvā buddhappamukhassa saṅghassa mahādānaṃ datvā tadā dasabalassa dhammaṃ sutvā saraṇesu patiṭṭhāya nikkhamitvā pabbaji.
At that time, our Bodhisatta was a young man named Uttara, who was superior to all people. Having renounced eighty koṭis of wealth that had been buried and stored away, he gave a great offering to the Saṅgha headed by the Buddha. Then, having heard the Dhamma of the one with Ten Powers and becoming established in the refuges, he went forth and was ordained.
Khi đó, Bồ-tát của chúng ta, là một thanh niên tên Uttara, vượt trội hơn tất cả mọi người, đã bố thí đại thí cho Tăng-già do Đức Phật đứng đầu, sau khi từ bỏ tám mươi triệu tài sản đã được cất giữ, rồi nghe Pháp của Đức Thập Lực, an trú vào Tam Quy, rồi xuất gia.
Sopi naṃ satthā bhojanānumodanaṃ karonto – ‘‘anāgate gotamo nāma buddho bhavissatī’’ti byākāsi.
That Teacher, while giving the anumodanā for the meal, gave the prophecy for him: “In the future, there will be a Buddha named Gotama.”
Vị Đạo Sư ấy, khi đang tán thán bữa ăn, đã thọ ký cho Ngài: “Trong tương lai, Ngài sẽ trở thành một vị Phật tên Gotama.”
Tena vuttaṃ –
Therefore, it was said:
Do đó đã được nói:
Tattha sannicitanti nidahitaṃ nidhānavasena.
Here, sannicitaṃ means stored up, in the sense of a treasure.
Ở đây, sannicita có nghĩa là được cất giữ theo cách chôn giấu.
Kevalanti sakalanti attho.
Kevalaṃ means entire, that is the meaning.
Kevala có nghĩa là toàn bộ.
Sabbanti asesato datvā.
Sabbaṃ means having given completely, without remainder.
Sabba có nghĩa là bố thí không còn sót lại gì.
Sasaṅgheti sasaṅghassa.
Sasaṅghe means to the Saṅgha, with its members.
Sasaṅghe có nghĩa là cho Tăng-già.
Tassūpagañchinti taṃ upagañchiṃ, upayogatthe sāmivacanaṃ.
Tassūpagañchiṃ means I went to him, the genitive case is used in the sense of the accusative.
Tassūpagañchi có nghĩa là ta đã quy y Ngài, đây là cách dùng sở thuộc cách (sāmivacana) với ý nghĩa đối cách (upayoga).
Abhirocayinti pabbajiṃ.
Abhirocayiṃ means I went forth (into homelessness).
Abhirocayi có nghĩa là ta đã xuất gia.
Tiṃsakappasahassamhīti tiṃsakappasahassesu atikkantesūti attho.
Tiṃsakappasahassamhi means after thirty thousand aeons have passed, that is the meaning.
Tiṃsakappasahassamhi có nghĩa là sau khi ba mươi ngàn đại kiếp đã trôi qua.
Tassa pana sumedhassa bhagavato sudassanaṃ nāma nagaraṃ ahosi, sudatto nāma rājā pitā, mātā sudattā nāma, saraṇo ca sabbakāmo ca dve aggasāvakā, sāgaro nāmupaṭṭhāko, rāmā ca surāmā ca dve aggasāvikā, mahānīparukkho bodhi, sarīraṃ aṭṭhāsītihatthubbedhaṃ ahosi, āyu navutivassasahassāni, navavassasahassāni agāraṃ ajjhāvasi, sumanā nāmassa aggamahesī, punabbasumitto nāma putto, hatthiyānena nikkhami.
Now, the city of that Buddha Sumedha was named Sudassana; his father was King Sudatta, his mother was Sudattā; Saraṇa and Sabbakāma were the two chief disciples; Sāgara was the attendant; Rāmā and Surāmā were the two chief female disciples; the Bodhi tree was a great Nīpa tree; his body was eighty-eight cubits tall; his lifespan was ninety thousand years; he dwelled in the household life for nine thousand years; his chief consort was named Sumanā, and his son was named Punabbasumitta; he renounced the world by elephant carriage.
Mặt khác, thành của Đức Thế Tôn Sumedha tên là Sudassana, vua cha tên là Sudatta, mẹ tên là Sudattā, hai vị Thượng thủ đệ tử là Saraṇa và Sabbakāma, thị giả tên là Sāgara, hai vị Thượng thủ đệ tử nữ là Rāmā và Surāmā, cây Bồ-đề là cây Mahānīpa, thân Ngài cao tám mươi tám cubit, tuổi thọ là chín mươi ngàn năm, Ngài đã sống trong gia đình chín ngàn năm, vị hoàng hậu chính của Ngài tên là Sumanā, con trai tên là Punabbasumitta, Ngài đã xuất gia bằng xe voi.
Sesaṃ gāthāsu dissati.
The rest is seen in the verses.
Phần còn lại được thấy trong các bài kệ.
Tena vuttaṃ –
Therefore, it was said:
Do đó đã được nói:
Tattha cando tāragaṇe yathāti yathā nāma gagane paripuṇṇacando tārāgaṇe obhāseti pakāseti, evameva sabbāpi disā obhāsetīti attho.
Here, cando tāragaṇe yathā means, just as the full moon illuminates and makes manifest the host of stars in the sky, so too, he illuminated all directions, that is the meaning. Some read "cando pannaraso yathā" (like the fifteen-day moon), which is merely a clear meaning.
Ở đây, cando tāragaṇe yathā có nghĩa là: như mặt trăng tròn trên bầu trời chiếu sáng và làm rạng rỡ các vì sao, cũng vậy, Ngài chiếu sáng khắp mọi phương.
Keci ‘‘cando pannaraso yathā’’ti paṭhanti, so uttānatthova.
Some teachers recite, ‘as the full moon’. That reading is clear in meaning.
Một số người đọc là “cando pannaraso yathā” (như mặt trăng vào ngày rằm), nghĩa đó cũng rõ ràng.
Cakkavattimaṇī nāmāti yathā nāma cakkavattirañño maṇiratanaṃ catuhatthāyāmaṃ sakaṭanābhisamapariṇāhaṃ caturāsītimaṇisahassaparivāraṃ tārāgaṇaparivutassa saradasamayaparipuṇṇarajanikarassa sirisamudayasobhaṃ avhayantamiva vepullapabbatato paramaramaṇīyadassanaṃ maṇiratanamāgacchati, tassevaṃ āgacchantassa samantato yojanappamāṇaṃ okāsaṃ ābhā pharati, evameva tassa sumedhassāpi bhagavato sarīrato ābhāratanaṃ samantato yojanaṃ pharatīti attho.
Cakkavattimaṇī nāmā means, just as the Wheel-turning Monarch's gem, which is four cubits long, with a circumference like a cart's hub, surrounded by eighty-four thousand gems, having the splendor of the rising beauty of the full moon of the autumn season, surrounded by a host of stars, a jewel of supremely delightful appearance, as if inviting, comes from Vepulla Mountain; as it comes, its radiance spreads for a yojana all around, so too, the radiance-gem from the body of that Blessed One Sumedha spread for a yojana all around, that is the meaning.
Cakkavattimaṇī nāmā có nghĩa là, ví như viên ngọc báu của một vị Chuyển Luân Vương, dài bốn gang tay, có chu vi bằng trục bánh xe, được bao quanh bởi tám mươi bốn ngàn viên ngọc, tỏa sáng rực rỡ như vầng trăng tròn vào mùa thu được bao quanh bởi các vì sao, và dường như mời gọi sự huy hoàng của vẻ đẹp tráng lệ, một viên ngọc báu có vẻ đẹp vô cùng quyến rũ đến từ núi Vepulla. Khi viên ngọc ấy đến, ánh sáng từ nó chiếu rọi khắp một khu vực rộng một dojana xung quanh. Cũng vậy, ánh sáng báu từ thân của Đức Thế Tôn Sumedha chiếu rọi khắp một dojana xung quanh.
Tevijjachaḷabhiññehīti tevijjehi chaḷabhiññehi cāti attho.
Tevijjachaḷabhiññehī means by those possessing the three knowledges and by those possessing the six supernormal powers, that is the meaning.
Tevijjachaḷabhiññehī có nghĩa là bởi những vị có tam minh và lục thông.
Balappattehīti iddhibalappattehi.
Balappattehī means by those who have attained the power of psychic abilities.
Balappattehī có nghĩa là những vị đã đạt được thần thông lực.
Tādihīti tādibhāvappattehi.
Tādihī means by those who have attained the state of suchness (tādi).
Tādihī có nghĩa là những vị đã đạt được phẩm hạnh Tādi.
Samākulanti saṅkiṇṇaṃ ekakāsāvapajjotaṃ.
Samākulaṃ means mingled, shining like a single saffron robe.
Samākulaṃ có nghĩa là trộn lẫn, rực rỡ bởi ánh sáng của một tấm y cà sa duy nhất.
Idanti sāsanaṃ sandhāyāha, mahītalaṃ vā.
Idaṃ refers to the Dispensation, or it refers to the earth.
Idaṃ ám chỉ giáo pháp, hoặc mặt đất.
Amitayasāti amitaparivārā, atulakittighoso vā.
Amitayasā means having immeasurable retinues, or having incomparable fame and renown.
Amitayasā có nghĩa là có vô số tùy tùng, hoặc có tiếng tăm không thể so sánh.
Nirūpadhīti caturūpadhivirahitā.
Nirūpadhī means free from the four substrata of existence.
Nirūpadhī có nghĩa là không có bốn Upa-dhi.
Sesamettha gāthāsu sabbattha pākaṭamevāti.
The rest in these verses is clear everywhere.
Phần còn lại trong tất cả các câu kệ đều rõ ràng.
Tato tassāparabhāge tasmiṃyeva maṇḍakappe anupubbena aparimitāyukesu sattesu anukkamena parihāyitvā navutivassasahassāyukesu jātesu sujātarūpakāyo parisuddhajāto sujāto nāma satthā loke udapādi.
Thereafter, in the later part of that time, in that very Maṇḍa-kappa, when the immeasurable lifespan of beings had sequentially declined and they were born with a lifespan of ninety thousand years, a Teacher named Sujāta, who had a well-formed physical body and a completely pure birth, arose in the world.
Sau đó, vào thời kỳ tiếp theo trong cùng kiếp Maṇḍa, khi chúng sanh với tuổi thọ vô hạn dần dần suy giảm và đạt đến tuổi thọ chín mươi ngàn năm, một vị Đạo Sư tên là Sujāta đã xuất hiện trên thế gian, với thân hình xinh đẹp và sự ra đời hoàn toàn thanh tịnh.
Sopi pāramiyo pūretvā tusitapure nibbattitvā tato cavitvā sumaṅgalanagare uggatassa nāma rañño kule pabhāvatiyā nāma aggamahesiyā kucchismiṃ paṭisandhiṃ gahetvā dasannaṃ māsānaṃ accayena mātukucchito nikkhami.
He too, having fulfilled the perfections, was reborn in the Tusita realm. Passing away from there, he took conception in the womb of the chief queen named Pabhāvatī, in the royal family of a king named Uggata in the city of Sumaṅgala, and after the passage of ten months, he emerged from his mother's womb.
Ngài cũng đã hoàn thành các Pāramī, tái sanh vào cõi Tusita, rồi từ đó chuyển kiếp và thọ thai trong bụng của Hoàng hậu Prabhāvatī, vợ của vua Uggata ở thành Sumaṅgala, và sau mười tháng, Ngài rời khỏi bụng mẹ.
Nāmaggahaṇadivase cassa nāmaṃ karonto sakalajambudīpe sabbasattānaṃ sukhaṃ janayanto jātoti ‘‘sujāto’’ tvevassa nāmamakaṃsu.
On the day of his naming ceremony, because he was born bringing about the happiness of all beings throughout Jambudīpa, they gave him the name "Sujāta."
Vào ngày đặt tên, khi họ đặt tên cho Ngài, vì Ngài đã mang lại hạnh phúc cho tất cả chúng sanh trên khắp Jambudīpa ngay khi ra đời, nên họ đã đặt tên cho Ngài là “Sujāta”.
So navavassasahassāni agāraṃ ajjhāvasi.
He lived in the household for nine thousand years.
Ngài đã sống đời gia đình trong chín ngàn năm.
Sirī upasirī sirinando cāti tassa tayo pāsādā ahesuṃ.
He had three palaces: Sirī, Upasirī, and Sirinanda.
Ngài có ba cung điện là Sirī, Upasirī và Sirīnanda.
Sirīnandādevippamukhāni tevīsati itthisahassāni paccupaṭṭhitāni ahesuṃ.
Twenty-three thousand women, with Queen Sirinandādevī at their head, were in attendance.
Hai mươi ba ngàn cung nữ, đứng đầu là Sirīnandādevī, đã hầu hạ Ngài.
So cattāri nimittāni disvā sirīnandādeviyā upasene nāma putte uppanne haṃsavahaṃ nāma varaturaṅgamāruyha mahābhinikkhamanaṃ nikkhamitvā pabbaji.
Having seen the four signs, and after a son named Upasena was born to Queen Sirinandādevī, he mounted the excellent steed named Haṃsavaha, went forth in the great renunciation, and became an ascetic.
Ngài đã thấy bốn điềm báo, và khi con trai của Sirīnandādevī tên là Upasena ra đời, Ngài đã cưỡi ngựa quý tên là Haṃsavaha, thực hiện cuộc đại xuất gia và trở thành một vị ẩn sĩ.
Taṃ pana pabbajantaṃ manussānaṃ koṭi anupabbaji.
Ten million people went forth in his wake.
Khi Ngài xuất gia, một vạn người đã xuất gia theo Ngài.
Atha so tehi parivuto nava māse padhānacariyaṃ caritvā visākhapuṇṇamāya sirīnandananagare sirīnandanaseṭṭhissa dhītāya dinnaṃ paramamadhuraṃ madhupāyāsaṃ paribhuñjitvā sālavane divāvihāraṃ vītināmetvā sāyanhasamaye sunandājīvakena dinnā aṭṭha tiṇamuṭṭhiyo gahetvā veḷubodhiṃ upasaṅkamitvā tettiṃsahatthavitthataṃ tiṇasantharaṃ santharitvā sūriye dharamāneyeva samāraṃ mārabalaṃ vidhamitvā sammāsambodhiṃ paṭivijjhitvā sabbabuddhānuciṇṇaṃ udānaṃ udānetvā sattasattāhaṃ bodhisamīpeyeva vītināmetvā brahmunā āyācito attano kaniṭṭhabhātikaṃ sudassanakumāraṃ purohitaputtaṃ devakumārañca catusaccadhammapaṭivedhasamatthe disvā ākāsena gantvā sumaṅgalanagarasamīpe sumaṅgaluyyāne otaritvā uyyānapālena attano bhātikaṃ sudassanakumāraṃ purohitaputtaṃ devakumārañca pakkosāpetvā tesaṃ saparivārānaṃ majjhe nisinno dhammacakkaṃ pavattesi.
Then, surrounded by them, he practiced striving for nine months. On the full moon day of Visākha, having partaken of the exceedingly sweet milk-rice with honey offered by the daughter of the merchant Sirinandana in the city of Sirinandana, he spent the day in a Sāla grove. In the evening, he received eight handfuls of grass from the Ājīvaka Sunanda, approached the Veḷu Bodhi tree, spread out a grass mat thirteen cubits wide, and while the sun was still present, he vanquished Māra's forces along with Māra, penetrated to perfect self-awakening, and uttered the inspired utterance customary for all Buddhas. He then spent seven weeks near the Bodhi tree. Having been requested by Brahmā, and seeing that his younger brother, Prince Sudassana, and the purohita's son, Prince Deva, were capable of penetrating the Dhamma of the Four Truths, he traveled through the air and descended in the Sumaṅgala park near the city of Sumaṅgala. He had the park keeper summon his brother, Prince Sudassana, and the purohita's son, Prince Deva, and seated in their midst with their retinues, he set in motion the Wheel of Dhamma.
Sau đó, được họ vây quanh, Ngài đã thực hành khổ hạnh trong chín tháng, rồi vào ngày trăng tròn Vesākha, ở thành Sirīnandana, Ngài đã thọ dụng món sữa gạo mật ong cực kỳ ngọt ngào do con gái của trưởng giả Sirīnandana cúng dường, trải qua thời gian nghỉ trưa trong rừng Sāla, và vào buổi chiều, Ngài đã nhận tám nắm cỏ từ Sunandājīvaka, đến cây Veḷubodhi, trải một lớp cỏ dày ba mươi ba gang tay, và ngay khi mặt trời còn chiếu sáng, Ngài đã đánh bại quân Ma vương cùng với Ma vương, chứng đắc Chánh Đẳng Giác, thốt lên lời Udāna mà tất cả các Đức Phật đều đã thốt lên, trải qua bảy tuần (bốn mươi chín ngày) ngay gần cây Bồ đề, và được Phạm thiên thỉnh cầu, Ngài đã thấy hoàng tử Sudassana, em trai của mình, và hoàng tử Deva, con trai của vị cố vấn, có khả năng thấu hiểu Tứ Diệu Đế, rồi Ngài bay lên không trung, hạ xuống tại vườn Sumaṅgala gần thành Sumaṅgala, sai người giữ vườn mời hoàng tử Sudassana, em trai của mình, và hoàng tử Deva, con trai của vị cố vấn, rồi ngồi giữa họ và đoàn tùy tùng của họ, Ngài đã chuyển Pháp luân.
Tattha asītiyā koṭīnaṃ dhammābhisamayo ahosi.
There, the realization of the Dhamma occurred for eighty crores.
Tại đó, tám mươi ức (chúng sanh) đã chứng ngộ Pháp.
Ayaṃ paṭhamābhisamayo ahosi.
This was the first realization.
Đây là sự chứng ngộ đầu tiên.
Yadā pana bhagavā sudassanuyyānadvāre mahāsālamūle yamakapāṭihāriyaṃ katvā devesu tāvatiṃsesu vassāvāsaṃ upāgami, tadā sattattiṃsasatasahassānaṃ dhammābhisamayo ahosi.
When the Blessed One performed the twin miracle at the root of a great Sāla tree at the gate of the Sudassana park and then entered the rains-residence among the Tāvatiṃsa devas, the realization of the Dhamma occurred for three million seven hundred thousand beings.
Khi Đức Thế Tôn (Sujāta) thực hiện song thông thần thông (yamakapāṭihāriyaṃ) tại gốc cây sāla lớn ở cổng vườn Sudassana và an cư mùa mưa tại cõi trời Tāvatiṃsa, thì ba triệu bảy trăm ngàn (chúng sanh) đã chứng ngộ Pháp.
Ayaṃ dutiyo abhisamayo ahosi.
This was the second realization.
Đây là sự chứng ngộ thứ hai.
Yadā pana sujāto dasabalo pitusantikaṃ agamāsi, tadā saṭṭhisatasahassānaṃ dhammābhisamayo ahosi.
When Sujāta, the one of Ten Powers, went to his father, the realization of the Dhamma occurred for six million beings.
Khi Đức Thập Lực Sujāta đến gặp phụ vương của Ngài, thì sáu triệu (chúng sanh) đã chứng ngộ Pháp.
Ayaṃ tatiyo abhisamayo ahosi.
This was the third realization.
Đây là sự chứng ngộ thứ ba.
Tena vuttaṃ –
Therefore it was said:
Do đó, đã được nói:
Tattha tattheva maṇḍakappamhīti yasmiṃ maṇḍakappe sumedho bhagavā uppanno, tattheva kappe sujātopi bhagavā uppannoti attho.
Therein, in that very Maṇḍa-kappa means that in the same kappa in which the Blessed One Sumedha arose, the Blessed One Sujāta also arose.
Trong đó, tattheva maṇḍakappamhītī có nghĩa là: Đức Thế Tôn Sumedha đã xuất hiện trong kiếp maṇḍa nào, thì Đức Thế Tôn Sujāta cũng xuất hiện trong cùng kiếp đó.
Sīhahanūti sīhassa viya hanu assāti sīhahanu.
With a jaw like a lion means he has a jaw like that of a lion.
Sīhahanūtī có nghĩa là: Ngài có hàm như hàm sư tử.
Sīhassa pana heṭṭhimahanumeva puṇṇaṃ hoti, na uparimaṃ.
However, only the lower jaw of a lion is full, not the upper one.
Hàm dưới của sư tử thì đầy đặn, nhưng hàm trên thì không.
Assa pana mahāpurisassa sīhassa heṭṭhimahanu viya dvepi paripuṇṇāni dvādasiyaṃ pakkhassa candasadisāni honti.
However, for this great person, both jaws are full like the lower jaw of a lion, and are like the moon on the twelfth day of the waxing moon.
Tuy nhiên, hai hàm của vị Đại Nhân này, giống như hàm dưới của sư tử, đều đầy đặn và giống như mặt trăng vào ngày mười hai của nửa tháng (sáng).
Tena vuttaṃ ‘‘sīhahanū’’ti.
Therefore, it is said, ‘lion-jawed’.
Do đó, đã được nói là “sīhahanū”.
Usabhakkhandhoti usabhasseva samappavaṭṭakkhandho, suvaṭṭitasuvaṇṇāliṅgasadisakkhandhoti attho.
Usabhakkhandho means having shoulders as evenly rounded as a bull's; the meaning is having shoulders like a well-rounded golden drum.
Usabhakkhandhotī có nghĩa là: Ngài có vai tròn đều như vai trâu chúa, vai giống như một cây cột vàng được tiện tròn đẹp.
Sataraṃsīvāti divasakaro viya.
Sataraṃsīvā means like the sun.
Sataraṃsīvātī có nghĩa là: như mặt trời.
Siriyāti buddhasiriyā.
Siriyā means with the splendor of a Buddha.
Siriyātī có nghĩa là: với vẻ uy nghi của Đức Phật.
Bodhimuttamanti uttamaṃ sambodhiṃ.
Bodhimuttamanti means to the supreme enlightenment.
Bodhimuttamanti có nghĩa là: sự Chánh Đẳng Giác tối thượng.
Sudhammavatīnagare sudhammuyyāne āgatānaṃ manussānaṃ dhammaṃ desetvā saṭṭhisatasahassāni ehibhikkhubhāvena pabbājetvā tesaṃ majjhe pātimokkhaṃ uddisi, so paṭhamo sannipāto ahosi.
Having taught the Dhamma to the people who had come to the Sudhamma park in the city of Sudhammavatī, and having ordained sixty hundred thousand of them with the ehibhikkhu ordination, he recited the Pātimokkha in their midst; that was the first assembly.
Sau khi thuyết Pháp cho những người đến tại vườn Sudhammā trong thành Sudhammavatī, Ngài đã độ cho sáu triệu vị xuất gia theo hình thức “Ehi Bhikkhu” và tụng Pātimokkha giữa họ. Đó là cuộc hội họp đầu tiên.
Tato paraṃ tidivorohaṇe bhagavato paññāsasatasahassānaṃ dutiyo sannipāto ahosi.
After that, at the time of the descent from the world of the thirty-three gods, there was a second assembly of fifty hundred thousand for the Blessed One.
Sau đó, vào lúc Đức Thế Tôn giáng trần từ cõi trời, có cuộc hội họp thứ hai gồm năm triệu vị.
Puna ‘‘sudassanakumāro bhagavato santike pabbajitvā arahattaṃ patto’’ti sutvā ‘‘mayampi pabbajissāmā’’ti āgatāni cattāri purisasatasahassāni gahetvā sudassanatthero sujātaṃ narāsabhaṃ upasaṅkami.
Again, upon hearing, “Prince Sudassana has gone forth in the presence of the Blessed One and attained Arahantship,” four hundred thousand men who had come saying, “We too will go forth,” were taken by the Elder Sudassana, who then approached Sujāta, the bull among men.
Lại nữa, khi nghe rằng “Hoàng tử Sudassana đã xuất gia dưới Đức Thế Tôn và đạt được A-la-hán”, Trưởng lão Sudassana đã dẫn bốn trăm ngàn người đến gặp Đức Phật Sujāta, vị trâu chúa trong loài người, với ý định “chúng tôi cũng sẽ xuất gia”.
Tesaṃ bhagavā dhammaṃ desetvā ehibhikkhupabbajjāya pabbājetvā caturaṅgasamannāgate sannipāte pātimokkhaṃ uddisi, so tatiyo sannipāto ahosi.
The Blessed One taught them the Dhamma, ordained them with the ehibhikkhu ordination, and recited the Pātimokkha in an assembly endowed with the four factors; that was the third assembly.
Đức Thế Tôn đã thuyết Pháp cho họ, độ cho họ xuất gia theo hình thức “Ehi Bhikkhu” và tụng Pātimokkha trong cuộc hội họp đầy đủ bốn chi phần. Đó là cuộc hội họp thứ ba.
Tena vuttaṃ –
Therefore it was said:
Do đó, đã được nói:
Tattha appattānanti bhavābhave asampattānanti attho.
Therein, appattānanti means those who have not arrived in any state of existence.
Trong đó, appattānanti có nghĩa là: chưa đạt được trong các cõi hữu.
‘‘Appavattā bhavābhave’’tipi pāṭho, soyevattho.
There is also the reading “appavattā bhavābhave,” which has the same meaning.
Cũng có bản đọc là “Appavattā bhavābhave”, nghĩa cũng tương tự.
Tidivorohaṇeti saggalokato otarante kattukārake daṭṭhabbo.
Tidivorohaṇe should be understood in the sense of the agent, as ‘when he was descending from the celestial world’.
Tidivorohaṇeti nên hiểu là ở cách chủ ngữ khi giáng trần từ cõi trời.
Kārakavipallāsena vuttaṃ.
It is stated with a reversal of the grammatical case.
Được nói với sự đảo ngược của cách.
Atha vā tidivorohaṇeti tidivato otaraṇe.
Alternatively, tidivorohaṇe means ‘at the time of the descent from the world of the thirty-three gods’.
Hoặc tidivorohaṇeti có nghĩa là: sự giáng trần từ cõi trời.
Jineti jinassa, sāmiatthe bhummaṃ daṭṭhabbaṃ.
Jine should be understood as the locative case used in the sense of the genitive, meaning ‘of the Victor’.
Jineti có nghĩa là: của Đức Chiến Thắng (jinassa), nên hiểu là cách sở hữu.
Tadā kira amhākaṃ bodhisatto cakkavattirājā hutvā ‘‘buddho loke uppanno’’ti sutvā bhagavantaṃ upasaṅkamitvā dhammakathaṃ sutvā buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa sattahi ratanehi saddhiṃ catumahādīparajjaṃ datvā satthu santike pabbaji.
At that time, our Bodhisatta was a universal monarch. Having heard, “A Buddha has arisen in the world,” he approached the Blessed One, listened to a Dhamma talk, gave the kingdom of the four great continents together with the seven treasures to the Saṅgha headed by the Buddha, and went forth in the Teacher's presence.
Khi ấy, Bồ Tát của chúng ta, lúc bấy giờ là một vị vua Chuyển Luân Thánh Vương, nghe rằng “Đức Phật đã xuất hiện trên thế gian”, đã đến gặp Đức Thế Tôn, nghe Pháp thoại, rồi dâng cúng vương quốc bốn châu đại lục cùng bảy báu tối thượng cho Tăng đoàn do Đức Phật đứng đầu, và xuất gia dưới sự hướng dẫn của Bậc Đạo Sư.
Sakaladīpavāsino janā raṭṭhuppādaṃ gahetvā ārāmikakiccaṃ sādhetvā buddhappamukhassa saṅghassa niccaṃ mahādānamadaṃsu.
The inhabitants of all the continents took the revenue of the country, performed the duties of monastery attendants, and constantly gave great offerings to the Saṅgha headed by the Buddha.
Tất cả người dân sống trên đảo đã thu gom thuế từ các vùng, thực hiện các công việc của người chăm sóc vườn (ārāmika) và thường xuyên cúng dường đại thí cho Tăng đoàn do Đức Phật đứng đầu.
Sopi naṃ satthā – ‘‘anāgate gotamo nāma buddho bhavissatī’’ti byākāsi.
That Teacher also made a prediction about him: “In the future, he will become a Buddha named Gotama.”
Vị Đạo Sư ấy cũng đã thọ ký cho Ngài rằng: “Trong tương lai, vị này sẽ trở thành Đức Phật tên Gotama”.
Tena vuttaṃ –
Therefore it was said:
Do đó, đã được nói:
Tattha catudīpamhīti saparivāradīpānaṃ catunnaṃ mahādīpānanti attho.
Therein, catudīpamhīti means of the four great continents with their surrounding islands.
Trong đó, catudīpamhī có nghĩa là bốn đại châu với các châu phụ của chúng.
Antalikkhacaroti cakkaratanaṃ purakkhatvā ākāsacaro.
Antalikkhacaro means one who travels in the sky, led by the wheel-treasure.
Antalikkhacaro có nghĩa là đi trên không trung, lấy bánh xe báu (cakkaratana) làm tiền đạo.
Ratane sattāti hatthiratanādīni satta ratanāni.
Ratane sattāti means the seven treasures, beginning with the elephant-treasure.
Ratane sattā có nghĩa là bảy loại báu vật như voi báu, v.v.
Uttameti uttamāni.
Uttame means supreme.
Uttame có nghĩa là tối thượng.
Atha vā uttame buddheti attho daṭṭhabbo.
Alternatively, the meaning should be understood as "to the supreme Buddha."
Hoặc có thể hiểu là tối thượng trong Đức Phật.
Niyyātayitvānāti datvāna.
Having dedicated means having given.
Niyyātayitvānā có nghĩa là đã ban cho.
Uṭṭhānanti raṭṭhuppādaṃ, āyanti attho.
Revenue means the produce of the country, the income.
Uṭṭhānaṃ có nghĩa là thu nhập phát sinh từ quốc gia, tức là lợi tức.
Paṭipiṇḍiyāti rāsiṃ katvā saṃkaḍḍhitvā.
Having amassed means having made a pile, having gathered together.
Paṭipiṇḍiyā có nghĩa là tập hợp lại thành đống.
Paccayanti cīvarādivividhaṃ paccayaṃ.
Requisites means the various requisites such as robes.
Paccayaṃ có nghĩa là các vật dụng đa dạng như y phục, v.v.
Dasasahassimhi issaroti dasasahassilokadhātuyaṃ issaro, tadetaṃ jātikkhettaṃ sandhāya vuttanti veditabbaṃ.
Sovereign in the ten-thousand-fold world-system means sovereign in the ten-thousand-fold world-system. It should be known that this was said in reference to the field of birth.
Dasasahassimhi issaro có nghĩa là chủ tể của một vạn thế giới (dasasahassilokadhātu), điều này nên được hiểu là nói về cõi sinh (jātikkhetta).
Anantānaṃ lokadhātūnaṃ issaro bhagavā.
The Blessed One is sovereign over infinite world-systems.
Đức Thế Tôn là chủ tể của vô lượng thế giới.
Tiṃsakappasahassamhīti ito paṭṭhāya tiṃsakappasahassānaṃ matthaketi attho.
Thirty thousand kappas ago means at the peak of thirty thousand kappas from now.
Tiṃsakappasahassamhī có nghĩa là sau ba mươi ngàn đại kiếp kể từ đây.
Tassa pana sujātassa bhagavato sumaṅgalaṃ nāma nagaraṃ ahosi, uggato nāma rājā pitā, pabhāvatī nāma mātā, sudassano ca sudevo ca dve aggasāvakā, nārado nāmupaṭṭhāko, nāgā ca nāgasamālā ca dve aggasāvikā, mahāveḷurukkho bodhi, so kira mandacchiddo ghanakkhandho paramaramaṇīyo veḷuriyamaṇivaṇṇehi vimalehi pattehi sañchannavipulasākho mayūrapiñchakalāpo viya virocittha.
Now, for that Blessed One Sujāta, the city was named Sumaṅgala, the king named Uggata was his father, the mother was named Pabhāvatī, the two chief disciples were Sudassana and Sudeva, the attendant was named Nārada, the two chief female disciples were Nāgā and Nāgasamālā, and the Bodhi tree was a great bamboo. It is said that it had a dense trunk with few holes, was extremely delightful, had vast branches covered with immaculate leaves the color of cat's-eye gems, and it shone like a cluster of peacock feathers.
Vị Đức Phật Sujāta ấy có kinh thành tên là Sumaṅgala, vua cha tên là Uggata, mẹ tên là Prabhāvatī. Hai vị Thượng thủ đệ tử là Sudassana và Sudeva. Vị thị giả tên là Nārada. Hai vị Thượng thủ ni đệ tử là Nāgā và Nāgasamālā. Cây Bồ đề của Ngài là cây Mahāveḷu. Nghe nói, cây ấy có những lỗ nhỏ, thân cây dày đặc, vô cùng đẹp đẽ, cành lá sum suê được phủ đầy những chiếc lá trong sạch có màu ngọc bích, trông lộng lẫy như một chùm lông công.
Tassa pana bhagavato sarīraṃ paṇṇāsahatthubbedhaṃ ahosi, āyu navutivassasahassāni, sirīnandā nāmassa aggamahesī, upaseno nāma putto.
The body of that Blessed One was fifty cubits in height, his lifespan was ninety thousand years, his chief queen was named Sirinandā, and his son was named Upasena.
Thân của Đức Thế Tôn ấy cao năm mươi cánh tay, tuổi thọ là chín mươi ngàn năm. Vị hoàng hậu chính của Ngài tên là Sirīnandā, con trai tên là Upasena.
Turaṅgavarayānena nikkhami.
He went forth on a noble horse-drawn chariot.
Ngài đã xuất gia bằng một cỗ xe ngựa quý báu.
So pana candavatīnagare silārāme parinibbāyi.
He attained Parinibbāna in the city of Candavatī, in the Silārāma monastery.
Vị ấy đã nhập Niết Bàn tại Sīlārāma, trong thành Candavatī.
Tena vuttaṃ –
Therefore it was said:
Do đó đã được nói:
Tattha acchiddoti appacchiddo.
Therein, without holes means with few holes.
Ở đây, acchiddo nghĩa là có ít lỗ hở. Có thể hiểu như trong các câu “Anudarā kaññā” (cô gái không có bụng to) v.v…
‘‘Anudarā kaññā’’tiādīsu viya daṭṭhabbaṃ.
It should be seen as in phrases like "a girl with no belly."
Một số người đọc là “chiddaṃ hoti parittakaṃ” (có một lỗ hở nhỏ).
Keci ‘‘chiddaṃ hoti parittaka’’nti paṭhanti.
Some recite it as "the hole is small."
Pattiko nghĩa là có nhiều lá, tức là được bao phủ bởi những chiếc lá có màu như ngọc thủy tinh.
Pattikoti bahupatto, kācamaṇivaṇṇehi pattehi sañchannoti attho.
Leafy means having many leaves; the meaning is that it was covered with leaves the color of cat's-eye gems.
Ujū nghĩa là không cong, không uốn khúc.
Ujūti avaṅko akuṭilo.
Straight means not bent, not crooked.
Vaṃso nghĩa là cây tre.
Vaṃsoti veḷu.
Stalk means bamboo.
Brahā nghĩa là lớn khắp mọi phía.
Brahāti samantato mahā.
Large means large all around.
Ekakkhandho nghĩa là chỉ có một thân cây không có rễ phụ, tức là độc nhất vô nhị.
Ekakkhandhoti avaniruho eko adutiyo cāti attho.
Single trunk means one that has sprouted from the ground, and not a second one; this is the meaning.
Pavaḍḍhitvā nghĩa là đã lớn lên.
Pavaḍḍhitvāti vaḍḍhitvā.
Growing up means having grown.
Tato sākhā pabhijjati nghĩa là từ ngọn cây tre ấy, năm loại cành cây mọc ra và phân nhánh.
Tato sākhā pabhijjatīti tato vaṃsaggato pañcavidhā sākhā nikkhamitvā pabhijjittha.
From there its branches spread out means that from the top of that bamboo stalk, five kinds of branches emerged and spread out.
Cũng có bản đọc là “Tato sākhā pabhijjathā”.
‘‘Tato sākhā pabhijjathā’’tipi pāṭho.
There is also the reading "from there the branches should spread out."
Subaddho nghĩa là được buộc chặt chẽ theo năm cách buộc.
Subaddhoti suṭṭhu pañcabandhanākārena baddho.
Well-bound means well-bound in the manner of a five-fold binding.
Morahattho là chùm lông công được buộc lại để che nắng.
Morahatthoti ātapasannivāraṇatthaṃ kato baddho morapiñchakalāpo vuccati.
Peacock-feather fan refers to a bound cluster of peacock feathers made for warding off the sun's heat.
Morahattho có nghĩa là một chùm lông công được kết lại để che nắng.
Na tassa kaṇṭakā hontīti tassa vaṃsassa kaṇṭakinopi rukkhassa kaṇṭakā nāhesuṃ.
It had no thorns means that although it was a thorny tree, that bamboo stalk had no thorns.
Na tassa kaṇṭakā honti nghĩa là cây tre ấy, dù là cây có gai, cũng không có gai.
Aviraloti aviralasākhāsañchanno.
Dense foliage means covered with non-sparse branches.
Aviralo nghĩa là được bao phủ bởi những cành cây không thưa thớt.
Sandacchāyoti ghanacchāyo, aviralattāva sandacchāyoti vutto.
Thick shade means having dense shade; because of its denseness, it is called "thick shade."
Sandacchāyo nghĩa là bóng mát dày đặc; được gọi là bóng mát dày đặc vì không thưa thớt.
Paññāsaratano āsīti paññāsahattho ahosi.
Was fifty cubits means he was fifty cubits tall.
Paññāsaratano āsī nghĩa là cao năm mươi cubit.
Sabbākāravarūpetoti sabbena ākārena varehiyeva upeto sabbākāravarūpeto nāma.
Endowed with all excellent features means endowed with all excellent features whatsoever.
Sabbākāravarūpeto nghĩa là được trang bị đầy đủ mọi tướng tốt nhất; đó là sabbākāravarūpeto.
Sabbaguṇamupāgatoti anantarapadasseva vevacanamattaṃ.
He possessed all virtues is merely a synonym for the preceding phrase.
Sabbaguṇamupāgato chỉ là một từ đồng nghĩa với từ trước.
Appamāṇoti pamāṇarahito, pamāṇaṃ gahetuṃ asakkuṇeyyattā vā appamāṇo.
Appamāṇo means without measure; or, appamāṇo because it is impossible to take a measure.
Appamāṇo nghĩa là không có giới hạn, hoặc không có giới hạn vì không thể đo lường được.
Atuliyoti atulo, kenaci asadisoti attho.
Atuliyo means unequalled; the meaning is that he is not similar to anyone.
Atuliyo nghĩa là vô song, tức là không giống bất kỳ ai.
Opammehīti upamitabbehi.
Opammehī means with things that can be compared.
Opammehi nghĩa là bằng các ví dụ.
Anūpamoti upamārahito, ‘‘iminā ca iminā ca sadiso’’ti vattuṃ asakkuṇeyyabhāvato anūpamoti attho.
Anūpamo means without comparison; the meaning is that he is incomparable because it is impossible to say, “He is like this one and that one.”
Anūpamo nghĩa là không có ví dụ, tức là không thể nói “Ngài giống người này và người kia” nên gọi là anūpamo.
Guṇāni ca tānīti guṇā ca te, sabbaññutaññāṇādayo guṇāti attho.
Guṇāni ca tānī means those qualities, and the meaning is the qualities such as the knowledge of omniscience.
Guṇāni ca tānī nghĩa là những đức tính ấy, tức là những đức tính như Toàn Trí Tuệ.
Liṅgavipallāsena vuttaṃ.
It is stated with an inversion of grammatical gender.
Được nói với sự thay đổi giống.
Sesaṃ sabbattha uttānatthamevāti.
The rest everywhere has a clear meaning.
Phần còn lại ở khắp mọi nơi đều có nghĩa rõ ràng.